Aby zapewnić samoczynny dopływ wody wystarczy umieścić zbiornik wody powyżej najwyższego z odbiorców. Krakowski wodociąg taki zbiornik miał umieszczony na wzgórzu poniżej kopca Kościuszki. Z czasem, wraz z rozbudową wodociągów, przybyły kolejne zbiorniki na Krzemionkach, Górce Narodowej czy Kosocicach.
* * *
Jednak nie zawsze zbiornik - rezerwuar wody - można umieścić na naturalnym wzniesieniu terenu. Tam gdzie nie jest to możliwe budowano wieże ciśnień - specjalne budynki podtrzymujące zbiornik wody znajdujący się na wyższej kondygnacji. W krakowskich wodociągach taka wieża powstała w roku 1914 roku, kiedy zbudowano wodociąg obsługujący nowy szpital w Kobierzynie. Wieża w Skotnikach, przy ul. Baczyńskiego, zbudowana została przez firmę "J. Sosnowski A. Zachariewicz Kraków" i posiadała dwukomorowy zbiornik o łącznej pojemności 300 m3. Obecnie do podtrzymywania ciśnienia w wodociągach coraz częściej wykorzystuje się urządzenia hydroforowe. Również wieża w Skotnikach od 1998 roku już nie pełni swej pierwotnej roli...
Kolejowe wieże ciśnień
Jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów stacji kolejowych były kolejowe wieże ciśnień. Lokomotywy parowe zużywały ogromne ilości wody. Z uwagi na niebezpieczeństwo eksplozji kotła od zbyt niskiego poziomu wody musiały zabierać ze sobą zapas wody. Stąd na każdej większej stacji istniała wieża wodna i specjalne żurawie do szybkiego uzupełniania wody w parowozie.
 |
| Zrujnowana wieża wodna na terenie dworca towarowego Kraków Towarowy (Kraków Główny Zachód). |
Pierwsza
stacja kolejowa w Krakowie funkcjonowała już w 1847 roku, a w raz z nią
powstała pierwsza wieża wodna. W 1851 roku zbudowano pierwszą
parowozownię a przy niej prostokątną wieżę wodną, która przetrwała aż do
1962 roku. W 1907 znacjonalizowano kolej północną a w latach 1909-1913
roku zbudowano nową stację towarową na Krowodrzy z zespołem magazynów.
Na jej użytek powstała prostokątna, murowana wieża wodna z drewnianym
poddaszem, kryjącym metalowy zbiornik. Taka konstrukcja wież była
charakterystyczna dla kolei austriackich. Wieża ta istnieje do dziś ale
niestety niszczeje od warunków atmosferycznych, gdyż pozbawiono ją
dachu…
 |
| Pociąg z trumną Józefa Piłsudskiego wjeżdża na krakowski dworzec kolejowy - 18 maja 1935 roku. Z prawej strony stoi asystujący pociąg pancerny a ponad nim widoczny jest… dach wieży wodnej z końca XIX wieku - jeszcze w tym samym 1935 roku ją rozebrano… Zdjęcie: NAC |
Od
lat 90-tych XIX wieku trwała nacjonalizacja kolei austriackich. Po
upaństwowieniu kolei Karola Ludwika krakowski dworzec uległ znacznej
rozbudowie. Powstała nowa obszerna hala peronowa oraz nowa duża wieża
wodna o typowej konstrukcji murowanej z drewnianym poddaszem.
 |
| Ostatnia wieża i ostatni żuraw przy dworcu krakowskim. Wieża nadal istnieje ale ostatni żuraw do nawadniania parowozów zniknął z terenu stacji w 1992 roku… Ilustracja z książki "Znaczenie kolei dla dziejów Polski" |
Następna
przebudowa krakowskiego dworca miała miejsce w latach 1934-36, co było
związane z budową nowej linii kolejowej do Warszawy (przez Miechów). W
ramach tej modernizacji zmieniono układ torowo peronowy stacji (m.in.
rozebrano halę peronową). Ponieważ wieża wodna kolidowała z nowym
układem torów rozebrano ją budując obok nowy obiekt. Modernistyczna w
formie (w duchu funkcjonalizmu) okrągła wieża została wykonana z
żelbetu. Jej zbiornik ma pojemność 400 m3. Obiekt ten istnieje do dziś,
chociaż odkąd zniknęły ze szlaków parowozy nie pełni już swej pierwotnej
funkcji (ostatni żuraw do nawadniania parowozów usunięto ze stacji
Kraków Główny w 1992 roku w ramach kolejnej modernizacji układu
torowo-peronowego).
 |
| Budynek ujęcia wody dla stacji Kraków Główny w 1981 roku. Widoczny jeszcze stary most kratownicowy. Obecnie budynek wyburzono pod budowę nowego mostu (to już będzie 5 most kolejowy w tym samym miejscu). Fotografia autorstwa Mariusza Undasa ze strony podgorze.pl |
Wieże
wodne musiały być oczywiście okresowo napełniane. Początkowo
rezerwuarem wstępnym był okrągły staw na terenie lokomotywowni Kraków
Główny, z którego woda była pompowana do wieży. Z uwagi na coraz większe
zapotrzebowanie zbudowano własne ujęcie wody z Wisły. Stacja pomp tego
ujęcia mieściła się w modernistycznym budynku obok wiślanego mostu.
Budynek ten został wyburzony w 2017 roku, a w jego miejscu powstaje
obecnie przyczółek nowego mostu kolejowego na Wiśle.
 |
| Wieża wodna dworca w Płaszowie. Powstała ok. 1884, wyburzona w 1993 roku. Ilustracja z książki "Znaczenie kolei dla dziejów Polski" |
W
1856 roku przedłużono linię kolejową na wschód w Kierunku Lwowa, ale
pierwszą stacją kolejową na tym szlaku był Bieżanów. Dopiero w 1884 roku
wraz z budową odnogi kolei Transwersalnej powstała stacja Podgórze
(obecnie Kraków Płaszów). Przy tej stacji powstała mała parowozownia
oraz klasyczna prostokątna wieża wodna. Wieżę tę wyburzono dopiero w
1993 roku (w jej miejscu znajduje się obecnie sortownia Poczty Polskiej.
 |
| Budynek dawnej stacji pomp dworca płaszowskiego. Nieopodal nowiutki, ale już przebudowywany przystanek Kraków Zabłocie. |
W
latach 1910-1912 nastąpiła rozbudowa stacji towarowej Płaszów (nowy
zespół torów zestawczych oraz górka rozrządowa). W związku z tym już w
latach 1908-1909 zbudowano nową parowozownię Wola Duchacka (obecnie
Płaszów). Przy lokomotywowni zbudowano nową owalną dwuzbiornikową wieżę
wodną (obiekt istnieje do dziś). Do wieży tej woda była pompowana z
Wisły. Budynek stacji pomp (nadal istniejący) zlokalizowano nieopodal
mostu kolejowego po podgórskiej stronie.
 |
| Teren lokomotywowni Prokocim i dwa już niefunkcjonujące, chociaż utrzymane w duchu funkcjonalizmu, obiekty. Surowa niemiecka wieża wodna i wyrafinowana amerykańska wieża węglowa - jakże harmonijnie prezentują się razem. |
 |
| Stacja rozrządowa Nowa Huta – nastawnia i wieża wodna z lat 50-tych. Wieża z okresu socrealizmu – stylizowana zgodnie z duchem epoki… |
Ostatnia
wieża wodna w krakowskim węźle powstała w latach 50-tych XX wieku na
terenie stacji rozrządowej Kraków Nowa Huta. Ta klasyczna w formie wieża
posiada na swym szczycie nadbudówkę z galerią widokową.
Przemysłowe wieże ciśnień
Oprócz
kolei wieże wodne często występowały w przemyśle. Woda była
wykorzystywana nie tylko do napełniania kotłów stacjonarnych fabrycznych
maszyn parowych, ale też do innych procesów technologicznych. Jednym z najstarszych zakładów przemysłowych w Krakowie była gazownia Miejska, która rozpoczęła funkcjonowanie w 1857 roku i produkowała gaz na użytek miasta nieprzerwanie aż do 1968 roku. Znaczna rozbudowa i modernizacja gazowni miała miejsce w latach 20-tych kiedy powstała nowoczesna piecownia z wieżą koksową, wtedy też powstała wieża wodna. Wieża wodna została wyburzona w latach 40-tych w związku z rozbudową budynku piecowni (wyburzonego w latach 70-tych).
W przemyśle często stosowano uproszczoną konstrukcję wieży wodnej, sprowadzoną do
metalowego zbiornika na stalowym rusztowaniu. Tego typu wieże-zbiorniki
funkcjonowały m.in. w Fabryce Zieleniewskiego na Grzegórzkach czy w
Państwowej Wytwórni Wódek na Dąbiu.
 |
| Teren gazowni miejskiej. Na prawo charakterystyczny budynek piecowni a w centrum wieża wodna. Ilustracja z książki "Dawne zakłady rzemieślnicze i przemysłowe Krakowa" |
 |
| Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A. w Krakowie. Na pierwszym planie drużyna odkażająca a w głębi widoczny wieżowy zbiornik wody. Zdjęcie: NAC |
Przemysłowe
wieże wodne były często wkomponowane w sam budynek fabryczny, stanowiąc
z nim integralną całość. Tak było z budynkiem rzeźni miejskiej na
Grzegórzkach. Decyzję o budowie tego obiektu Rada Miasta Krakowa podjęła
w 1876 roku. Gotowy obiekt został oddany do użytku już w 1878 roku.
Zbudowane z cegły budynki rzeźni były utrzymane w modnym wówczas
gotycyzującym stylu. Wkomponowana w zespół budynków wieża ciśnień
stanowiła ciekawą dominantę z pruskim murem osłaniającym zbiornik.
Niestety w 1911 roku, podczas przebudowy rzeźni wieża została rozebrana -
nie była już potrzebna gdyż zakład został podłączony do miejskiej sieci
wodociągowej.
 |
| Budynek maszynowy krakowskiej rzeźni miejskiej około roku 1880. W 1911 roku budynek ten został gruntownie przebudowany (zlikwidowano wieżę). Ilustracja z książki "Jak powstał nowoczesny Kraków" |
Jednak
w latach 30-tych XX wieku zużycie wody w rzeźni było tak duże iż
zadecydowano o budowie własnego ujęcia ze studni. Oprócz stacji pomp i
filtrów w 1931 roku powstała imponująca, modernistyczna w formie wieża
wodna. Dokoła ośmiokątnego cokołu znajdowało się osiem słupów
podtrzymujących ogromny zbiornik o pojemności 250 m3. Cały obiekt był
wykonany jako monolityczna konstrukcja z nowoczesnego materiału jakim
był żelbet. Inwestycja w ujęcie wody i wieżę zwróciła się w przeciągu 2
lat. Sama wieża służyła najpierw rzeźni miejskiej a później powstałym z
niej po wojnie Krakowskim Zakładom Mięsnym. Kiedy w latach 90-tych
zakłady upadły dla wieży znalazło się nowe zastosowanie - podtrzymywanie
masztów telefonii komórkowej. Niestety nie ocaliło to jej żywota - w
2003 roku została barbarzyńsko wysadzona w powietrze aby zrobić miejsce
na obiekt handlowy...
 |
| Nowa wieża ciśnień z 1931 roku na terenie rzeźni miejskiej. Obiekt ten stanowił charakterystyczny element panoramy tej części miasta - bezceremonialnie wyburzono go jednak w 2003 roku. Zdjęcie: NAC |
Własne
ujęcie wody dla celów przemysłowych było częściej spotykane. Takie
ujęcie miała np. fabryka Solvay. Pozwolenie na założenie fabryki sody w
Borku Fałęckim zostało wydane w 1901 roku, sama fabryka pod nazwą
"Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej S.A." rozpoczęło
działalność w 1906 roku. W 1909 przedsiębiorstwo to zostało
wydzierżawione przez międzynarodowy koncern Solvay. W 1915 roku
nastąpiła znaczna rozbudowa zakładu i budowa własnego ujęcia wody z
Wisły zlokalizowanego w Pychowicach. W następnych latach fabryka
wzbogaciła się jeszcze w ujęcie solanki w Wieliczce oraz kamieniołom w
Zakrzówku połączony z fabryka linią kolejki wąskotorowej. Niestety
stosowane w tym zakładzie procesy technologiczne były bardzo uciążliwe
dla środowiska. W 1984 roku zawarto porozumienie o likwidacji zakładu co
nastąpiło po 1989 roku. Do 1996 roku zakończono wyburzenia obiektów
fabrycznych i rekultywacje terenu na którym powstało centrum handlowe.
Zapomniano jednak o budynku ujęcia wody w Pychowicach, który znajduje
się obecnie w stanie ruiny...
 |
| Zrujnowany budynek dawnego ujęcia wody dla zakładów sodowych "Solvay". |
Największy
rozwój przemysłu Krakowa nastąpił w okresie PRL a największym zakładem
była Huta im. Lenina. Decyzję o budowie tego zakładu podjęto w 1947
roku. Budowę kombinatu rozpoczęto w 1950 roku a w 1954 odbył się
pierwszy spust surówki z wielkiego pieca. W następnym okresie
uruchamiano wciąż nowe oddziały przedsiębiorstwa: koksownię, stalownię
walcownie ocynkownie... Oczywiście tak wielki zakład nie mógłby
funkcjonować bez własnego ujęcia wody.
 |
| Jeden z budynków ujęcia wody dla kombinatu metalurgicznego przy basenie portu Kujawy. |
Właśnie
zapewnieniu odpowiedniej ilości i jakości wody były podporządkowane
inne wielkie inwestycje w mieście - budowa stopnia wodnego "Przewóz" czy
kolektora kanalizacyjnego "Płaszów". Samo ujęcie wody przemysłowej
zlokalizowano w basenie portu "Kujawy". Z obu końców kanału portowego
stoją socrealistyczne budynki - stacje pomp i filtrów ujęcia wody dla
kombinatu.
 |
| Wieża wodna cegielni Zesławice. |
Ogromne
przedsięwzięcie jakim była budowa kombinatu metalurgicznego oraz miasta
Nowa Huta wymagało sporej ilości materiałów budowlanych. W 1952 roku w
Zesławicach zbudowano cegielnię produkującą cegłę dla potrzeb tych
inwestycji. Korzystała ona ze znajdującej się nieopodal kopalni
odkrywkowej gliny. Cegielnia przestała jednak funkcjonować z końcem lat
90-tych a w 2015 roku wyburzono część jej zabudowań. Póki co przetrwała
jednak unikalna okrągła hala przykryta kopułą z monolitycznego żelbetu.
Zachowała się też ceglana, zakładowa wieża ciśnień.
 |
| Wieża wodna dawnego przedsiębiorstwa "Prefabet". Dziś na jego terenie rozbudowuje się osiedle mieszkaniowe (widoczne w tle). Na pierwszym planie widoczne rury ciepłownicze biegnące z elektrociepłowni "Łęg". |
Innym
zakładem wytwarzającym materiały budowlane na użytek kombinatu oraz
Nowej Huty było powołane w 1951 roku Przedsiębiorstwo Przemysłu Betonów
"Prefabet – Kraków". Przedsiębiorstwo to zlokalizowano pomiędzy
Czyżynami a Łęgiem – takie położenie zapewniała dostęp do surowca
którym był wiślany żwir i piasek. Głównym bowiem zadaniem tej firmy było
wytwarzanie betonowych prefabrykatów do konstruowania hal fabrycznych
jak słupów i belek stropowych ale także rozmaitej innej "galanterii
betonowej" jak kręgi betonowe czy kostka "trylinka". W latach deficytu
drewna zastępowanie go betonem było bardzo pożądane. Z czasem otwierano
kolejne wydziały i produkcję innych artykułów - żelbetowych rur
wirowanych czy strunobetonowych podkładów kolejowych. W latach 70-tych
rozpoczęto produkcję elementów budowlanych wielkogabarytowych czyli tzw.
"wielkiej płyty" do budowy bloków mieszkaniowych. Zastój budowlany lat
90-tych oraz zmiany w technologiach budowlanych przyczyniły się do
upadku tego molocha. Po roku 2000 rozpoczęto wyburzanie obiektów
przedsiębiorstwa. Na jego terenach powstało centrum wystawiennicze
"Cracovia Expo" oraz osiedle mieszkaniowe. Zachowała się jednak
charakterystyczna żelbetonowa - a jakże - wieża wodna dawnego
"Prefabetu".
Wieża ciśnień w folwarku
 |
Mapa położenia obiektów omówionych w tym artykule:
1- Kolejowa wieża wodna na terenie dworca towarowego
2- Kolejowa wieża wodna na stacji Kraków Główny
3- Budynek ujęcia wody dla stacji Kraków Główny (wyburzony w 2017 roku)
4- Kolejowa wieża wodna lokomotywowni Płaszów
5- Budynek ujęcia wody dla stacji Kraków Płaszów (obecnie pełni inną funkcję)
6- Kolejowa wieża wodna lokomotywowni Prokocim
7- Kolejowa wieża wodna stacji rozrządowej Nowa Huta
8- Wieża wodna gazowni miejskiej (wyburzona w latach 40-tych)
9- Wieża wodna na terenie zakładów Zieleniewskiego (już nieistniejących)
10- Wieża wodna na terenie rzeźni miejskiej (wyburzona w 2003 roku)
11- Budynek ujęcia wody dla zakładów sodowych "Solvay" (zlikwidowanych po 1989 roku)
12- Ujęcie wody dla kombinatu metalurgicznego
13- Wieża wodna cegielni "Zesławice" (zlikwidowanej)
14- Wieża wodna zakładu "Prefabet" (zlikwidowanego)
15- Wieża wodna folwarku Prokocim
|
Folwark
w Prokocimiu istniał już w XVI wieku. W połowie XVIII wieku przeszedł
on na własność rodziny Wodzickich, którzy zbudowali dwór, później też
pałac oraz założyli wokół nich park. Z końcem XIX wieku majątek zakupił
Erazm Jerzmanowski który dokonał kolejnych inwestycji: zbudował
oranżerię oraz założył stawy rybne zasilane wodą z przepływającej
nieopodal rzeki Drwinki. Na użytek folwarku stworzono też wodociąg z
lokalną wieżą ciśnień. Woda z tej wieży oprócz zastosowań gospodarczych
zasilała też imponujący wodotrysk zbudowany na środku podjazdu do pałacu. Po śmierci Jerzmanowskiego w 1910 roku folwark
zakupił i użytkował zakon Augustianów. W 1950 roku (po wycofaniu się
zakonu z Polski) majątek klasztorny przejął skarb państwa. W pałacu
utworzono dom dziecka, a park pałacowy zamieniono w park miejski. W 1966
przebudowano park likwidując stawy rybne - w ich miejscu powstał
stadion sportowy dla KS "Kolejarz" (obecnie KKS Prokocim). Folwarczna
wieża wodna nadal istnieje chociaż nie pełni już swej pierwotnej funkcji...
 |
| Wieża wodna folwarku Prokocim przy ulicy Górników. Zbudowana w 1894 roku, w roku 2003 została poddana została renowacji. |
