Przemysł papierniczy w Krakowie

Papier produkowany z włókien roślinnych, jako nośnik dla informacji pisanych, powstał w Chinach ok 105 roku n.e. Jednak Chińczycy pilnie chronili tego wynalazku. Do Europy papier dotarł ponad 1000 lat później, a rozpowszechnił się wraz z rozpowszechnianiem drukarstwa od XV wieku.

* * *

Papier produkowany w Europie różnił się od pierwotnego wynalazku. Przede wszystkim wprowadzono pewną mechanizację produkcji, dzięki czemu zwiększono produkcję i poprawiono jakość. Pierwsza papiernia w Polsce powstała w 1491 roku w Prądniku Czerwonym. Pracowała ona na użytek głównego ośrodka drukarstwa w Polsce jakim był Kraków.

Holedner - urządzenie do mielenia mas włóknistych
do produkcji papieru czerpanego
Ilustracja: wikipedia

Ale papier świetnie nadawał się nie tylko do pisania czy druku ale także do wyrobu innych przedmiotów np. opakowań. Papier produkowano w różnych gramaturach. Oprócz zwykłego na listy czy książki, także grubszy karton czy tekturę oraz cieńszy - tzw. bibułkę. Oprócz drukarni odbiorcami papieru były fabryki papiernicze wytwarzające rozmaite artykuły piśmiennicze oraz inne wyroby w papieru, w tym kartonaże (np. opakowania). Fabryki takie zaczęły licznie powstawać w Krakowie i Podgórzu na przełomie XIX i XX wieku. W 1910 roku w branży papierniczej funkcjonowało 9 zakładów zatrudniających 632 pracowników, w 1926 - 15 zakładów i 541 pracowników, a w 1938 roku - 20 zakładów i aż 922 pracowników.

Nagłówek rachunku wystawionego przez
Fabrykę Wyrobów Papierniczych A. Procner

W XIX wieku Kraków znów odzyskał pozycję ośrodka szkolno-akademickiego. Nie mogło w nim zabraknąć fabryk produkujących zeszyty szkolne. Produkcji takiej podjęły się dwie firmy. Pierwszą była Fabryka Wyrobów Papierniczych A. Procner, która mieściła się przy ulicy św. Marka 7 a później została przeniesiona na ulicę Kątową 9. Drugą firma był "Kajet", powstały w 1935 roku przy ulicy Gazowej 15. "Kajet" uruchomił produkcję w przebudowanych obiektach po fabryce "Dermos", która przeniosła się na ulicę Kącik.

Budynek dawnej firmy "Kajet" przy ulicy Gazowej 15 w latach 80-tych XX w.
Ilustracja z artykułu "Spotkania z Zabytkami"

Sporą część produkcji fabryk przemysłu papierniczego stanowiły tzw. kartonaże czyli opakowania na rozmaite wyroby dla innych fabryk. Wyrobem kartonaży trudniły się:

• Fabryka Kartonaży Jana Nowaka - pl. Na Groblach (opakowania dla fabryki tytoniu),
• Fabryka Żeberki - ul. Kingi 6 (zatrudniała 61 pracowników),
• Fabryka Wyrobów Papierniczych Pacanowskiego - ul. Grzegórzecka 21,
• Fabryka Wyrobów Papierowych "Bezet" - ul. Czarnowiejska 20

Anons prasowy fabryki "Wesko-Mill"

W 1910 roku przy ulicy Glinianej 24 powstała cegielnia, w 1924 roku zamieniona na młyn parowy. W 1930 roku właścicielami zostali Balbina i Wilhelm Spirowie i postanowili zmienić działalność na fabrykę wyrobów papierowych. W 1934 roku rozpoczęto przebudowę, kierowaną przez Władysława Klainbergera. Duży budynek fabrycznym zorganizowano nastepująco:

• suteryna - skład surowca i odpadów, pomieszczenia socjalne, kotłownia i hala maszyn,
• I pietro - produkcja tapet, drukarnia, introligatornia i malarnia szablonowa,
• II piętro - wykańczalnia, ekspedycja, stolarnia,
• poddasze - magazyn wyrobów gotowych

Fabryka "Wesko-Mill" rozpoczęła działalność w 1937 roku produkując koperty, papier listowy oraz rozmaite inne wyroby papiernicze przeznaczenia biurowego. Zatrudnienie wynosiło 159 robotników. Z innych fabryk artykułów biurowych należy wspomnieć o powstałej w 1934 roku przy ulicy Czarnowiejskiej 70 firmie "Koreska", która produkowała m.in. kalkę maszynową (do tworzenia kopii podczas pisania na maszynie).

Etykieta fabryki "Koreska" z lat okupacji

Fabryki bibułek i tutek papierosowych

Tytoń do Europy sprowadzono z Ameryki w XVI wieku. Sądzono iż ma właściwości zdrowotne i propagowano jego palenie. Zwyczaj ten powoli przyjmował się, nie tylko u warstw wyższych. Początkowo tytoń palono w formie fajek lub cygar. Z końcem XIX wieku opracowano papierosy - rurki z papieru tzw. tutki, do których pakowano porcję tytoniu. Palenie w tej formie stało się bardzo popularne i przynosiło producentom spore zyski. W wielu krajach przemysł tytoniowy został obłożony monopolem państwowym. Tak było w Cesarstwie Austriackim a później także w Niepodległej Polsce. W 1876 roku uruchomiono w Krakowie ogromną Cesarsko-Królewską Fabrykę Tytoniową przy ulicy Dolnych Młynów. W Cygarfabryce znalazło zatrudnienie 900 osób - głównie kobiet. Przy okazji na użytek tej fabryki znalazł się zbyt nie tylko dla kartonaży - opakowań zbiorczych dla produktów, ale także bibułek i tutek papierosowych. Samodzielne wytwarzanie papierosów było bowiem tańsze niż używanie gotowych wyrobów.

Z drobniejszych zakładów tutek papierosowych można wymienić:

• Fabryka Tutek Spitz - ul.Krakowska 46,
• "Progres" Fabryka zdrowych tutek cygaretowych - ul.Wrzesińska 1,
• Wytwórnia Tutek I Bibułek "Omega" - ul.Św.Agnieszki 9

Papier firmowy Fabryki Tutek i Bibułek "Wisła"
Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie

W 1920 roku przy ulicy Długiej 17 powstała Fabryki Tutek i Bibułek "Wisła", a w 1924 roku połączyła się z firmą "Altesse" z Bielska, przyjmując nazwę "Altesse-Wisła". Fabryka zajmowała kompleks budynków oficynowych za budynkiem frontowym. Oprócz tutek i bibułek papierosowych produkowano tam lep na muchy oraz farbki do bielenia bielizny "Bengal". Zatrudnienie w 1927 wynosiło 165 robotników, w 1938 - mniej - 80 pracowników. W 1927 roku udziałowcem została wiedeńska firma "Piatnik" i w tej samej lokalizacji uruchomiono drugi zakład - Krakowską Fabrykę Kart Do Gry Sp z.o.o. Fabryka ta była wyposażona w nowoczesne maszyny - jej produkty były wysokiej jakości. Zatrudniano 50 robotników.

Pocztówka z reklamą fabryki "Kosmos"

Jedną z najstarszych fabryk tutek, była założona w 1898 roku przez Stanisława Wołoszyńskiego, Fabryka Tutek do Papierosów i Wyrobów Papierowych "Kosmos". Zakład ten mieścił się przy ulicy Krupniczej 21 - na rogu z ulicą Dolnych Młynów, gdzie funkcjonowała Cygarfabryka. Jednym ze sztandarowych produktów fabryki Kosmos były zwijki "Morwitan" wykonywane z papieru z liści morwy, które przy spalaniu wytwarzały rzekomo niższą ilość dymu...

Patriotyczna reklama firmy "Podudka"

Przed 1914 rokiem Władysław Bełdowski założył firmę "Pobudka" pod adresem Starowiślna 26. Oprócz bibułek i tutek papierosowych produkowała ona też pudełka dla branży aptekarskiej. Zatrudnienie wynosiło 250 osób.

Sklep firmowy Rudolfa Herliczki

Również przed 1914 rokiem powstała Fabryka Bibułek i Tutek Rudolfa Herliczki. Mieściła się ona przy ulicy Zyblikiewicza 9, a sklep firmowy miała na placu Mariackim 1. Zatrudnienie wynosiło aż 520 pracowników. Wyroby z fabryki Herliczki miały namiastkę filtru wykonywanego z chemicznie preparowanej waty. Odnosiły one sukces także w innych krajach o czym świadczą odznaczenia uzyskane na wystawach w Paryżu Londynie i Amsterdamie.

Herbewo

W 1924 roku trzej przedsiębiorcy - Rudolf Herliczka, Władysław Bełdowski i Stanisław Wołoszyński postanowili połączyć swoje firmy tworząc nową - "Herbewo" (Skrótowiec ten powstał od pierwszych liter ich nazwisk). Pełna nazwa firmy to "Herbewo" Herliczka Bełdowski Wołoszyński Zjednoczone Fabryki tutek i bibułek Spółka Akcyjna w Krakowie. Na obszernej parceli przy ulicy Słowackiego 64, należącej do Bełdowskiego, zbudowano budynek nowej fabryki. Projekt budynku opracował Józef Pokutyński. Wnętrze zostało rozplanowane następująco:

• suteryny - hala fabryczna i kotłownia,
• parter - biura i pomieszczenia socjalne,
• I i II piętro - hale fabryczne,
• poddasze - pakowalnia, ekspedycja, magazyn

Budynek fabryki "Herbewo" przy al. Słowackiego 64
Fragment zdjęcia z: NAC

Dzięki zastosowaniu nowoczesnych maszyny i urządzeń znacznie zwiększono produkcję, pomimo zmniejszenia zatrudnienia do 170 robotników. Oczywiście podstawową działalnością firmy była produkcja zwijek, gilz, tutek i bibułek papierosowych. Niezmiennie utrzymywano wysoką jakość wyrobów potwierdzoną m.in. srebrnym medalem na powszechnej wystawie krajowej w 1929 roku. Wyroby fabryki były rozprowadzane nie tylko na terenie kraju, ale również eksportowane do innych krajów Europy, Azji, obu Ameryk a nawet Australii.

Opakowanie tutek Morwitan opatentowanych przez firmę Bełdowskiego,
produkowanych dalej pod szyldem "Hebewo"

Firma funkcjonowała znakomicie nawet podczas wielkiego kryzysu. Zyski rosły od 150 tys. zł w 1926 roku, poprzez 399 tys. zł w 1932 roku i 478 tys. zł w roku 1934. Spora część zysków trafiała do właścicieli i akcjonariuszy ale część przeznaczano także na nowe inwestycje. M.in. dobudowano magazyn, trzypiętrową oficynę i budynki mieszkalne przy ul. Lubelskiej i Prądnickiej oraz w Warszawie. W latach 30-tych firma "Hebewo" udzielała się społecznie m.in. ufundowała ołtarz w kościele Św. Szczepana w Krakowie czy szkołę w Czorsztynie (Z Czorsztyna pochodził Stanisław Wołoszyński i miał tam letnią posiadłość).

Wnętrze hali fabrycznej - kadr z filmu:
Od Bałtyku do Karpat - przedwojenny film reklamowy firmy "Hebewo"

Ważnym elementem funkcjonowania firmy był zróżnicowany marketing. Prowadzono go w nowoczesny sposób nagrywając reklamowe piosenki i tworząc reklamowe filmy - również animowane. Oczywiście produkty reklamowano też tradycyjnie - za pomocą podświetlanych reklam w dużych miastach, tablic i plakatów w małych miejscowościach, czy samochodów firmowych.

Samochód reklamowy firmy "Hebewo"
Zdjęcie: NAC

Krakowski przemysł papierniczy w latach okupacji niemieckiej

W latach okupacji przeprowadzono racjonalizację produkcji przemysłu papierowego. Z uwagi na zakłócenia w dostawie surowców w 1942 roku utworzono Urząd Gospodarowania Papierem i Towarami Różnego Rodzaju, co oznaczało to pełną reglamentację surowców. W większych zakładach żydowskich, jak fabryka zeszytów "Kajet" przy ul. Gazowej 15, wprowadzono zarząd komisaryczny. Fabryka ta została później sprzedana firmie Papierwaren Gessellschaft "Kajet". Od 1943 roku produkcja zeszytów wymagała specjalnego pozwolenia. Także fabryka wyrobów papierowych "Wesko-Mill" została objęta zarządem (treuhander Pletpitzki), a w 1943 roku stała własnością obywatela niemieckiego M. Krause. Zatrudnienie w niej zmniejszyło się do 131 osób, ale fabryka "Wesko - Mill" dobrze prosperowała, będąc największym w Generalnej Guberni przedsiębiorstwem produkującym wszelkiego rodzaju artykuły biurowe - koperty i papeterie. Z uwagi na ograniczenia produkcji opakowań metalowych, dobrze funkcjonowały fabryki kartonaży - zarówno małe jak i duże: J. Pacanowskiego przy ul. Grzegórzeckiej oraz fabryka Jana Nowaka przy ul. Powiśle (największa tego typu w Generalnej Guberni), która produkowała dla Monopolu Tytoniowego.

Mapa prezentująca położenie wybranych zakładów przemysłu papierniczego:

1. Fabryka Wyrobów Papierniczych A. Procner - ul. Św. Marka 7,

2. Firma "Kajet" - ul. Gazowa 15,

3. Fabryka "Wesko-Mill", ul. Gliniana 24,

4. Firma "Koreska" - ul. Czarnowiejska 70,

5. Fabryka Tutek i Bibułek "Wisła" - ul. Długa 17,

6. Fabryka Tutek do Papierosów i Wyrobów Papierowych "Kosmos" - ul. Krupnicza 21,

7. "Herbewo" Zjednoczone Fabryki Tutek i Bibułek - al. Słowackiego 64,

8. "Fabryka Kart Trefl-Kraków" - ul. Słomnicka 4

Drobne zakłady żydowskie produkujące tutki papierosowe zostały przejęte i skomasowane jako "Verainigte Tuttenfabrik" przy ulicy Krakusów 4. Jako majątek żydowski, przejęto też fabrykę tutek i zwijek papierosowych "Altesse - Wisła" (funkcjonowała odtąd jako Komanditgesselschaft Braun) oraz blisko z nią związaną fabrykę kart do gry przy ul. Długiej 17 (pod zarządem niemieckim - Krakauer Specjalkarten fabrik Gesselschaft mit b. Haftung). W polskich rękach pozostawała firma "Herbewo", która funkcjonowała prężnie prowadząc nawet produkcję na eksport. Ale w 1943 roku i ją dotknęły problemy związane z reglamentacją surowców…

Przemysł papierniczy po II wojnie światowej

Po wojnie nastąpiła akcja zmierzająca do podniesienia efektywności poprzez modernizację i łączenie przedsiębiorstw, które musiały być znacjonalizowane. Jako pierwszą skomasowaną utworzono Krakowską Fabrykę Zwijek i Kartonaży "Wisła" przy ul. Długiej 17, która powstała z połączenia firm "Altesse-Wisła" i Krakowskiej Fabryki Kart Do Gry. Fabrykę doposażono w maszyny i urządzenia z Fabryki Przetworów Papierowo-Tekturowych w Dąbrowie Górniczej oraz poniemieckiej Leubaner Kartonagenfabrik Rothenburger Grehling w Lubaniu. Z kolei z fabryk "Wesko-Mill" oraz wytwórni tektury falistej "Welpa" utworzono Krakowską Fabrykę Przetworów Papierowych "Koperta", i również ją doposażono w maszyny z firm poniemieckich: Gebr. Baron Papierwarenfabrik w Groszowicach i A. Rust. Papierwarenfabrik w Gliwicach. W 1948 roku przedsiębiorstwa "Wisła" i "Koperta" połączono tworząc z nich Krakowskie Zakłady Wyrobów Papierowych. Niebawem włączono do nich jeszcze "Herbewo" oraz fabrykę zeszytów "Kajet", do której sprowadzono maszyny z fabryk kartonaży w Cieszynie i Będzinie oraz fabryki zeszytów z Sosnowca. W 1949 roku w przemyśle papierowym Krakowa było zatrudnionych 1520 pracowników. W 1950 roku z zakładów wyłączono dawne "Herbewo" przekazując jej budynek Drukarni Narodowej.

Autobusy spółdzielni transportowej przy ul Kotlarskiej.
Na drugim planie na prawo widoczne hale fabryki Zieleniewskiego przy ul Grzegórzeckiej.
A w centrum biały piętrowy budynek dawnej fabryki "Wesko-Mill" przy ulicy Glinianej 24.
Zdjecie: fotopolska.eu

Krakowskie Zakłady Wyrobów Papierowych (później Małopolskie Zakłady Wyrobów Papierowych) były podległe Centralnemu Zarządowi Przemysłu Papierniczego a w ich skład wchodziły Fabryki Kopert, Fabryki Zawijek, Fabryki Zeszytów, Fabryki Kartonaży, Fabryka Tutek i Bibułek, Fabryka Pudełek i Centralne Warsztaty Mechaniczne przy ul. Gazowej 19. Centrala mieściła się przy ulicy Słomnickiej 4 w połowie dawnego budynku fabryki "Iskra-Karmański". Pozostałą część tego budynku zajmowała Fabryka Materiałów Biurowych i Farb ul. Lubelska 12 (część Zakładów Przemysłu Materiałów Biurowych).

Sytuacja zmieniła się po 1989 roku większość zakładów składowych uzyskała samodzielność, ale tylko nieliczne poradziły sobie w nowej rzeczywistości. Próby tej nie przetrwał wydział kopert (dawna "Wesko Mill") przy ulicy Przy Rondzie 24 (dawna Gliniana, a po 1985 roku Kordylewskiego 3). Fabryka przestała istnieć i została wyburzona po 2000 roku...

Krakowskie Zakłady Wyrobów Papierowych "Trefl"
przy ul. Słomnickiej 4

Inaczej rzecz się miała z Krakowską Fabryką Kart. Dzięki współpracy z Akademią Sztuk Pięknych jej wyroby miały ustalona pozycję. Z uwagi na przejęcie budynków przy ulicy Długiej 17 przez spadkobierców dawnych właścicieli, fabrykę przeniesiono na ulicę Słomnicką 4 - do dawnej centrali. W 1987 fabryka została sprywatyzowana i funkcjonowała odtąd jako Trefl-Kraków Sp. z o.o., produkując nadal karty do gry. W 2014 roku biura i produkcja zostały przeniesione do nowego obiektu w Podłężu, a na miejscu dawnej fabryki zbudowano apartamentowiec o nazwie "Fabryka Kart"...

Budynki firmy "Herbewo" przy ulicy Słowackiego 64 i Prądnickiej 4

Także obiekty dawnej fabryki "Herbewo" zostały odzyskane przez potomków dawnych właścicieli. Jednak reaktywowana firma "Herbewo" zmieniła działalność na zarządzanie nieruchomościami własnymi i powierzonymi. W dawnym budynku fabryki funkcjonował też dom towarowy o nazwie "Herbewo"...

* * *

Na koniec tradycyjnie film - oryginalny, przedwojenny, reklamowy film animowany firmy Herbewo SA p.t. "Zabójca czadu" - ukazujący zalety bibułek papierosowych samospalnych wytwarzanych z liści morwy: