Obok linii kolei publicznych zarządzanych przez PKP istniały także liczne zamknięte koleje fabryczne, kopalniane, cegielniane czy - czasem bardzo rozległe - sieci kolei leśnych. Niemal wszystkie przestały pełnić swoje funkcje, ale są też takie które działają w formie kolei turystycznych.
* * *
Oglądając mapę kolejową Polski z okresu PRL widać na niej znaczne zróżnicowanie gęstości sieci kolejowej. Najwięcej linii było na terenach dawnego zaboru pruskiego a najmniej na terenach dawnego zaboru rosyjskiego. W zaborze pruskim, dzięki specjalnej ustawie, powstało wiele kolei lokalnych - zarówno normalno- jak i wąskotorowych. Na terenach zaboru rosyjskiego takiej ustawy nie było. Wręcz przeciwnie - rząd carski blokował możliwość budowy nowych linii kolejowych. W poprzednich częściach omówiłem koleje wąskotorowe z terenów dawnego zaboru pruskiego, (wszystkie powstały w czasie jego trwania), jak i koleje z zaboru rosyjskiego, które w dużej mierze powstały już w czasach wolnej Polski na zapuszczonych komunikacyjnie terenach. A jak to wyglądało na terenie dawnego zaboru austriackiego? Tutaj również obowiązywała ustawa o budowie kolei lokalnych - podobna do tej pruskiej. Niestety, z uwagi na to iż region był znacznie biedniejszy, kolei lokalnych powstało tutaj znacznie mniej niż w zaborze pruskim. Ponadto ukształtowanie terenu powodowało iż budowa kolei była znacznie droższa i trudniejsza. Pomimo wielu inicjatyw budowy nowych linii kolejowych, również wąskotorowych, to najczęściej nie dochodziły do skutku. Ponadto preferowano budowę linii normalnotorowych, które nie wymuszały kłopotliwego przeładunku towarów na stacjach stycznych. Ale i w dawnym zaborze austriackim powstały dwie linie kolei wąskotorowych.
Przeworska Kolej Wąskotorowa Pogórzanin
W latach 90-tych XIX wieku rozważano kilka planów budowy kolei na południe od Rzeszowa i Przeworska - zarówno wąsko- jak i normalnotorowych. Ostatecznie opracowano projekt kolei normalnotorowej z Przeworska przez Dynów do Sanoka. W 1895 roku ordynat przeworski książę Andrzej Lubomirski zbudował w Przeworsku cukrownię. Wraz z okolicznymi właścicielami ziemskimi postanowił zbudować kolej, która służyłaby także obsłudze cukrowni. Jednak projekt ten został odrzucony przez komendanta twierdzy Przemyśl, który obawiał się - nie bez racji - iż kolej ta ułatwi ekspansję wojsk rosyjskich w razie inwazji. W oparciu o projekt linii normalnotorowej opracowano inny tym razem wąskotorowy wariant o skróconej trasie z Przeworska do Bachórza – a ten otrzymał zgodę władz wojskowych. W lutym 1902 roku "Konsorcjum Projektowanej Kolei Przeworsk – Dynów" (postanowiono wydłużyć trasę o 3km do Dynowa) uzyskało koncesję i natychmiast ogłosiło przetarg. Budowy linii podjęła się firma "Gwalbert Ziembicki i Feliks Ilnicki" z Lwowa. Konstrukcje mostów zamówiono w "Pierwszym galicyjskie Towarzystwie Akcyjnym budowy wagonów i maszyn w Sanoku”, które dostarczyło również wagony. Parowozy serii UV zamówiono w firmie Krauss & Co z Linzu.
 |
| Pociąg na stacji końcowej Dynów - przed 1918 rokiem Fotografia: bazakolejowa.pl |
Trasa kolei rozpoczynała się w Przeworsku, obok dworca kolei normalnotorowej. Stamtąd tor (o "bośniackim" rozstawie szyn 760mm - standardowy dla kolei wąskotorowych Austro-Węgier) okrążał miasto od wschodu a następnie kierował się na południe doliną rzeki Mleczki. Większość prac budowlanych wykonywano ręcznie przy użyciu prostych narzędzi - zatrudniano miejscową ludność. Na południe od Jawornika zaprojektowano trasę serpentynową, która musiała pokonać dział wód aby dotrzeć do doliny rzeki San i Dynowa. Władze wojskowe nie zgodziły się na taki przebieg i wymusiły budowę tunelu, który w razie zagrożenia można by wysadzić w powietrze czyniąc trasę niedrożną. Dzięki tej decyzji powstał - jedyny w Polsce - wąskotorowy tunel kolejowy o długości 600m. Do prac przy nim sprowadzono specjalistów z Włoch.
 |
| Tunel wąskotorowy w Szklarach Fotografia: wikipedia |
Linię kolei lokalnej Przeworsk-Dynów otwarto 8 września 1904 roku. Na początku kursowały pociągi mieszane towarowo–osobowe - czas przejazdu całej 46 km trasy wynosił 3,5 h. Z uwagi na skargi pasażerów wprowadzono też pociągi wyłącznie pasażerskie, których czas przejazdu był godzinę krótszy. Pociągi towarowe woziły również buraki do cukrowni w Przeworsku, do której bocznicę doprowadzono wraz z oddaniem linii. Na trasie zlokalizowano wiele stacji z mijankami i okazałymi budynkami dworcowymi. Podczas I wojny światowej po udanej ofensywie kolej została zajęta przez Rosjan i wykorzystywana do zaopatrywania wojsk oblegających twierdzę Przemyśl. Wycofując się Rosjanie dokonali poważnych uszkodzeń, które zostały prowizorycznie naprawione przez wojska austriackie. Już pod koniec wojny kolej wróciła pod administrację polską. Lata powojenne były jednak trudne - kursowała tylko jedna para pociągów pasażerskich dziennie. Po wojnie kolej znajdowała się pod zarządem ministerstwa komunikacji do 1925 roku, kiedy powróciła pod zarząd Towarzystwa Akcyjnego. Jednak z uwagi na konkurencję autobusową przewozy pasażerskie nie były dla kolei rentowne.
 |
| Mapa linii kolejowej Przeworsk-Dynów i jej najważniejsze stacje |
Po II wojnie światowej (podczas której kolej funkcjonowała normalnie) kolej wcielona została w struktury PKP. Rozpoczęto remonty wyeksploatowanego taboru a przewozy systematycznie rosły. W 1951 roku w ramach ujednolicania szerokości torów zmieniono ją na standardową - 750mm. Dzięki temu na kolej mógł trafić nowy zestandaryzowany tabor - m.in. nowoczesne parowozy Px48 czy wagony osobowe typu 1Aw. W 1952 roku przewieziono 551 tys. pasażerów i 115 tys. ton towarów. Z początkiem lat 60-tych kursowało aż 8 par pociągów pasażerskich dziennie, ale od tego momentu ruch pasażerski nieustannie się zmniejszał. Na wysokim poziomie utrzymywały się za to przewozy towarowe. W latach 70-tych lokomotywy parowe były stopniowo zastępowane przez trakcję spalinową - najpierw przez lokomotywy Lyd1 a później ciężkie Lxd2. Z parowozów zrezygnowano jednak dopiero w 1984 roku. W 1986 wprowadzono transport normalnotorowych wagonów towarowych na platformach, jednak tylko do stacji Jawornik Polski - gdyż nie mieściły się w tunelu za tą stacją. Od 1988 kursowała już tylko jedna para pociągów pasażerskich na skróconej relacji Przeworsk - Jawornik Polski.
 |
| Pociąg turystyczny "Podgórzanin" na stacji w Dynowie w 1994 roku Fotografia: bazakolejowa.pl |
Po 1989 roku zaczął się trudny czas dla wielu kolei wąskotorowych w Polsce. W 1992 roku wstrzymano ruch pociągów pasażerskich, pociągi towarowe przewoziły coraz mniej towarów zwłaszcza po 1998 roku kiedy z usług kolei zrezygnowała cukrownia w Przeworsku. Przed likwidacją uratował kolej wpis do rejestrów zabytków dokonany w 1991 roku. W 1993 uruchomiono przewozy turystyczne - pociąg "Podgórzanin" kursował na całej trasie kolei. W 2002 roku kolej została przejęta przez Starostwo Powiatowe w Przeworsku a operatorem zostało Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych (SKPL) z Kalisza. Prowadziło ono pociągi turystyczne na całej trasie oraz śladowy ruch towarowy na trasie Przeworsk-Kańczuga.
 |
| Wyremontowany w 2022 roku budynek dworca w Przeworsku Fotografia: wikipedia |
Jednak prowadzenie ruchu kolejowego było coraz trudniejsze z uwagi na wyeksploatowany tabor i torowisko. W 2012 roku operatorem kolei został Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku. Rozpoczęto też starania o dofinansowanie remontów z funduszy UE. Środki udało się uzyskać dopiero w 2020 roku, a w 2021 roku rozpoczęły się prace remontowe budynków stacji w Przeworsku. Remontowany jest też tabor i torowisko. Niestety w czerwcu 2020 roku na skutek ulewnego deszczu i powodzi zniszczone zostało torowisko oraz zerwane przęsło mostu nad Mleczką. Most ten już ucierpiał w podobny sposób w 1987 roku, ale teraz nie da się go już prosto naprawić. Do tego momentu kolej przeworska była ewenementem na skalę krajową - czynna na całej pierwotnej trasie - 46 km. Teraz musiała znacząco skrócić trasę…
 |
| Zerwany most nad Mleczką pomiędzy stacjami Jawornik i Łopuszka Fotografia: bazakolejowa.pl |
Kursy zostały wznowione w 2021 roku ale tylko do stacji Łopuszka Wielka (19km). Z uwagi na sporą atrakcję jaką stanowi jedyny w Polsce tunel wąskotorowy w 2023 roku uruchomiono też drugi odcinek ze stacji Bachórz do Jawornik Polski - 9km (odcinek Bachórz-Dynów był nieczynny z uwagi na budowę obwodnicy Dynowa). Pociągi turystyczne kursują w weekendy od czerwca do września. Skład wagonów otwartych i zamkniętych ciągnie lokomotywa spalinowa.
Bieszczadzka Kolejka Leśna
W 1874 roku oddano w pełni do użytku normalnotorową Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Kolej Żelazną prowadzącą z Przemyśla (na linii Z Krakowa do Lwowa) przez Zagórz i dalej tunel pod przełączą Łupkowską na Słowację i Węgry. W ten sposób kolej zbliżyła się do Bieszczadów i naturalnego ich bogactwa jakie stanowiło drewno. Aby ułatwić wywóz tego dobra postanowiono zbudować kolej wąskotorową. Powołane towarzystwo akcyjne Kolei lokalnej Łupków - Cisna rozpoczęło prace w 1890 roku. W 1898 roku kolej została oddana do użytku. Prowadziła ona od stacji Nowy Łupków (stycznej do kolei normalnotorowej) do Majdanu k. Cisnej, gdzie zlokalizowano zaplecze kolei - parowozownię, magazyn i inne budynki stacyjne. Głównym zadaniem kolei był przewóz drewna ale prowadziła ona też przewóz pasażerów. Dzięki niej nastąpiła aktywizacja gospodarcza Bieszczad, które wcześniej borykały się z problemami transportowymi.
 |
| Akcja kolei Łupków - Cisna z 1898 roku Ilustracja: bazakolejowa.pl |
W latach 1900-1904 dobudowano nowy prywatny odcinek kolei o długości 15km odcinek z Majdanu do Kalnicy, który służył wyłącznie do wywożenia drewna. W 1809 roku linię tę przedłużono do miejscowości Beskid. W latach 20-tych zbudowano też inny prywatny odcinek z Majdanu do Roztok Górnych. Podczas I wojny światowej linia kolejowa była wykorzystywana militarnie, a wycofujące się wojska austriackie uszkodziły infrastrukturę. W 1918 roku kolej znalazła się pod zarządem PKP. Odbudowano infrastrukturę i rozpoczęto regularną eksploatację. Pewnym utrudnieniem była granica pomiędzy Polską a Czechosłowacją przez którą przechodziła linia na odcinku Balnica-Solinka. Dopiero w 1938 dokonano korekty granicy tak, aby linia kolejowa znalazła się w całości na terytorium Polski. W okresie wielkiego kryzysu znacznie ograniczono funkcjonowanie kolei. Kursowała tylko jedna para pociągu pasażerskiego dziennie. Zaprzestano też eksploatacji odcinków do Beskidu i Roztok. W okresie II wojny światowej kolej znów intensywnie pracowała wywożąc drewno dla okupanta niemieckiego. Infrastruktura znacznie ucierpiała pod koniec wojny podczas walk Armii Czerwonej z Niemcami a później podczas walk LWP z bandami UPA, których kres przybliżyła dopiero akcja wysiedleńcza "Wisła".
 |
| Mapa Bieszczadzkiej Kolei Leśnej (linia przerywana) Obecnie eksploatowany jest odcinek z Balnicy przez Majdan do Dołżycy Fragment mapy ze strony: bazakolejowa.pl |
Po drugiej wojnie światowej PKP nie było zainteresowane wznowieniem ruchu na kolei bieszczadzkiej. Linia była bardzo zniszczona a tereny wyludnione. Cała istniejąca infrastruktura została w 1953 roku przekazana Lasom Państwowym. Z uwagi na planowaną intensyfikację eksploatacji drewna w Bieszczadach nowy zarządca postanowił odbudować i zmodernizować kolej wąskotorową. W latach 1954-62 zbudowano duży kombinat drzewny w Rzepedzi. Połączono go z linią z Łupkowa do Majdanu wykorzystując zbudowaną w latach 20-tych prywatną kolej z Rzepedzi przez Duszatyn do Mikowa. Ponadto zbudowano nowy, długi odcinek z Majdanu przez Cisną, Dołżycę, Przysłup, Wetlinę aż do Moczarnego. Przeprowadzono też modernizację istniejących odcinków - budowę nowych mostów żelbetowych, złagodzenie łuków oraz budowę nowych budynków stacyjnych i innej infrastruktury. W rezultacie w latach 1957-1964 powstała licząca 73 km linia kolejowa o standardowym rozstawie szyn 750mm. Kolej otrzymała nowy tabor - 2 parowozy Px48 oraz 6 parowozów Kp4 (radziecki projekt, produkcja Fablok-Chrzanów). Zarządcą linii kolejowej był Ośrodek Transportu Leśnego w Sanoku. Oprócz ogromnych ilości drewna (2,4 mln m3 w latach 1956-1980) w 1963 roku uruchomiono też pociągi pasażerskie relacji Nowy Łupków-Cisna, a później również Rzepedź – Smolnik. Była to wówczas w Polsce jedyna poza PKP kolej prowadząca przewozy pasażerskie.
 |
| Pociąg mieszany z parowozem Kp4 na łukowym moście żelbetowym nad Solinką Fotografia: bazakolejowa.pl |
Pod koniec lat 70-tych parowozy zaczęto zastępować rumuńskimi lokomotywami spalinowymi serii Lyd2. Przewozy jednak systematycznie spadały z uwagi na dogodniejszy transport samochodowy. Po 1989 roku główny odbiorca drewna - Zakłady Przemysłu Drzewnego w Rzepedzi ogłosiły upadłość. W 1992 roku zlikwidowano też Ośrodek Transportu Leśnego w Sanoku, kolej przekazano w zarząd Nadleśnictwu Cisna. W 1994 roku Nadleśnictwo uruchomiło przewozy pasażerskie na trasie Majdan – Wetlina, jednak działalność ta była deficytowa. W grudniu 1994 roku kolej postawiono w stan likwidacji - pracowników zwolniono, sporą część taboru zezłomowano. Torowisko przetrwało tylko dzięki wpisowi do rejestru zabytków...
 |
| Pociąg turystyczny Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej na stacji Balnica w 2016 roku Fotografia: wedrowki.com |
W 1996 roku z inicjatywy samorządu i pracowników została powołana Fundacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej. Przejęła ona w nieodpłatne użytkowanie majątek kolejki od Nadleśnictwa Cisna, pozyskała tabor (wagony z Przeworskiej Kolei Dojazdowej oraz lokomotywę z Cukrowni Kruszwica) i uruchomiła przewozy turystyczne na trasie z Majdanu do Przysłupu - 11 km. W pierwszym roku funkcjonowania przewieziono 23 tys. pasażerów. W następnym roku uruchomiono kursy również w drugim kierunku do Balnicy - 9km oraz Woli Michowej - 17km. Z uwagi na rosnące zainteresowanie przewozami turystycznymi sprowadzono więcej taboru - wagonów oraz lokomotyw w tym dwa parowozy. Bieszczadzka kolej leśna stała się lokalną atrakcją turystyczną o ugruntowanej pozycji. W 2007 roku przewieziono 50 tys., w 2014 roku 100 tys. a w 2018 aż 150 tys. pasażerów.
 |
| Stacja bazowa BKL w Majdanie z lotu ptaka Fotografia: wikipedia |
Kolej funkcjonuje w wybrane dni od maja do października oraz w okresie ferii zimowych. W sezonie letnim (lipiec, sierpień) kursuje codziennie po kilka kursów w tym dwa parowozem. Niestety z uwagi na stan torowiska obecnie czynne są tylko dwie krótkie trasy: Majdan – Balnica (9km) oraz Majdan – Dołżyca (6km). Fundacja chciałaby uruchomić kursy na całej trasie od Łupkowa do Wetliny (odcinek z Wetliny do Moczarnego jest już niedostępny - znajduje się na terenie Ścisłego Rezerwatu Przyrody), tak aby kolej na powrót była środkiem komunikacji a nie tylko turystyczną atrakcją...
Koleje Leśne
Transport kolejowy był często wykorzystywany do transportu drewna w lasach. Zwykle stosowano rozstaw szyn 600 km i użytkowano specjalny model parowozu o wymownym oznaczeniu "Las". Systemy kolei leśnych funkcjonowały m.in. w Lasach Janowskich, w Górach Świętokrzyskich (Zagnańsk) a nawet w Puszczy Niepołomickiej, gdzie do tej pory zachowały się fragmenty torowiska pomiędzy bocznicą przy stacji Kłaj a tartakiem. Do 2010 roku fizycznie istniała (oficjalnie zlikwidowana w 1983 roku) kolej leśna w Puszczy Kozienickiej. Kolej tą chciała reaktywować Fundacja Polskich Kolei Wąskotorowych, lecz inicjatywa ta się nie powiodła... Ale oprócz opisanej wyżej kolei w Bieszczadach funkcjonują w Polsce również dwie inne - dawne koleje leśne.
 |
| Tartak w Zagnańsku - przez środek biegnie tor kolei Ośrodka Transportu Leśnego Zagnańsk funkcjonującego w latach 1916-1967 |
Wąskotorowe Kolejki Leśne
Sieć kolei wąskotorowych na terenie puszczy Białowieskiej budowano sukcesywnie w latach 1916-1957. Pierwsze 85 km zbudowali Niemcy podczas I wojny światowej, kiedy prowadzono bardzo intensywną eksploatację lasu. Niemcy w 2 lata wycięli ok. 5 mln m3 drewna. W latach 1924–1929 wycinkę prowadziła firma angielska, a później zarząd przejęła Dyrekcja Lasów Państwowych w Białowieży. Rocznie wycinano ok. 1mln m3 drewna. W okresie międzywojennym długość tras wzrosła do 360km. Kolej obejmowała wówczas obszar niemal całej Puszczy Białowieskiej. Puszcza była wycinana także podczas II wojny światowej - najpierw przez Niemców a później Rosjan.
 |
| Mapa sieci kolei leśnej w Puszczy Białowieskiej Ilustracja: wikipedia |
Po II wojnie światowej puszcza została przedzielona granicą. Po polskiej stronie pozostało ok. 180km torów. Nadal wykorzystywano kolej do eksploatacji lasów - rocznie przewożono ok. 200 tys. m3 drewna. W 1974 roku parowozy zamieniono na lokomotywy spalinowe typu V10C - sprowadzone z fabryki "Lokomotivbau Karl Marx" w NRD. Od lat 70-tych rola kolei w transporcie drewna systematycznie spadała - zastępował ją transport samochodowy. Rozbierano nieużywane torowiska - w 1991 pozostało ich 123 km.
 |
| Pociąg turystyczny nad jeziorem Topiło. Wagony turystyczne (własnej budowy) ciągnie niemiecka lokomotywa V10C Ilustracja: wikipedia |
W roku 1992 zakończono przemysłową eksploatację kolei ale od 1991 roku prowadzono przewozy turystyczne na 11 km trasie z Hajnówki do przystanku Topiło (nad jeziorem o tej samej nazwie). W 1996 roku uruchomiono drugą trasę z Hajnówki do Postołowa (Dolina Rzeki Leśnej) - 6km. Pociągi kursują w wybrane dni od maja do września.
Wigierska Kolej Wąskotorowa
Kolej w Puszczy Augustowskiej zbudowali Niemcy podczas I wojny światowej w 1916 roku. Służyła ona oczywiście do wywozu drewna. Kolej została rozbudowana już pod administracją polską w latach 1923-26 - wraz z rozgałęzieniami miała 50 km długości. Zaprzestano działalności w 1989 roku ale w 1991 kolej roku została wpisana do rejestru zabytków - co zapobiegło jej rozbiórce. W 2000 roku postanowiono kolej uruchomić i uczynić z niej atrakcję turystyczną. 10-kilometrowy odcinek z Płociczna do Krusznika prowadzi bowiem przez bardzo atrakcyjne tereny wzdłuż jeziora Wigry.
 |
| Wigierska Kolejka Wąskotorowa z pociągiem turystycznym na stacji Płociczno w 2009 roku. Fotografia: wedrowki.com |
Kolej turystyczną uruchomiono w 2001 roku. Dysponuje ona 3 lokomotywami spalinowymi (V10C, WLS40, GLs30) oraz kilkoma wagonami otwartymi i zamkniętymi. Na stacji początkowej Płociczno utworzono mały skansen taboru i pamiątek po kolei. Kursy odbywają się codziennie od maja do września.
Inne kolejki wąskotorowe
Jako turystyczne (raczej dziecięce atrakcje) powstało w Polsce kilka tzw. kolejek "lilipucich" o rozstawie szyn 184, 241 czy nawet 400 mm. Takie kolejki funkcjonują w Cichowie, Ogrodzieńcu, Tarnowskich Górach i w Żuławce. Ciekawą inicjatywą jest też udostepnienie do ruchu turystycznego dawnej kolejki fortecznej w utworzonym w 2006 roku Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu.
 |
| Stacja "Frankowo Wąskotorowe" w Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu. Fotografia: bazakolejowa.pl |
Podsumowanie
Koleje wąskotorowe w Polsce miały różną genezę. Jako koleje lokalne powstawały na przełomie XIX i XX wieku w zaborach pruskim i austriackim. Na terenie dawnego zaboru rosyjskiego powstawały zasadniczo dopiero w czasach II Rzeczpospolitej i później, a sporo z nich ma rodowód militarny - jako byłe koleje polowe. Po II wojnie światowej nastąpił ich największy rozwój i rekordowe przewozy trwające do końca lat 50-tych. W latach 60-tych następował powolny spadek przewozów z uwagi na konkurencję transportu samochodowego i autobusowego. Wiele linii zostało przeznaczonych do całkowitej likwidacji. Jednak plany te odroczono - najpierw na skutek kryzysu paliwowego w latach 70-tych, następnie na skutek kryzysu gospodarczego lat 80-tych. Paradoksalnie w okresie tym przeprowadzono szereg modernizacji, które umożliwiły funkcjonowanie kolei wąskotorowych przez następne dziesięciolecia. M.in. nastąpiła wymiana taboru na spalinowy, wprowadzono transportery dla normalnotorowych wagonów towarowych czy pasażerskie wagony motorowe. Pomimo swoistego anachronizmu koleje wąskotorowe funkcjonowały jeszcze w latach 90-tych. W tym okresie likwidowano połączenia ale uruchamiano też pociągi turystyczne na wybranych liniach PKP. Najstarszy pociąg turystyczny - "Jantar Express" w Polsce uruchomiono w 1978 na Gdańskiej Kolei Dojazdowej (dziś Żuławska). Podobne kursowały też na kolei Gryfickiej (dziś Nadmorska) czy Jędrzejowskiej (dziś Świętokrzyska).
 |
| "Jantar Express" na stacji "Prawy brzeg Wisły" w 1991 roku. Pięć lat później Gdańska KD została przeznaczona do całkowitej likwidacji. Na szczęście udało się ją odrodzić na skróconej ale atrakcyjnej trasie. Fotografia: bazakolejowa.pl |
Po 2001 roku koleje mogły być przejmowane przez samorządy. Niestety nie wszystkie, które się podjęły tego zadania podołały. Starano się utrzymać kursowanie regularnych pociągów pasażerskich oraz przewozów towarowych. Po tym pierwszym okresie okazało się że jest to działanie wysoce nierentowne. Jedynie tam gdzie kolej była dodatkiem do innych atrakcji możliwe były wysokie przewozy. Gdzie indziej, pomimo istniejących dłuższych linii, trasy ograniczano do kilku- kilkunastu kilometrów – łatwiejszych do utrzymania. Częstym punktem na końcu trasy bywa ognisko (pieczenie kiełbasek) i później powrót do stacji macierzystej. W drugiej dziesięciolatce nowego stulecia sytuacja się ustabilizowała. Radzono sobie zarówno z remontami tras jak i taboru - często za sprawą dotacji i wsparcia samorządów. Sporym wyzwaniem a nawet walką o przetrwanie był okres pandemii - 2020-21 rok. Koleje wąskotorowe na szczęście przetrwały ten trudny okres i powoli wracają do kondycji sprzed 2020 roku.
| Lp | Nazwa | Województwo | Pasażerów w 2016 roku [tys.] | Pasażerów w 2020 roku [tys.] | Pasażerów w 2022 roku [tys.] | Udział w przewozach [%] | Długość linii przejętych [km] | Długość linii eksploatowanych [km] | Szerokość toru [mm] |
| 1 | Bieszczadzka Kolejka Leśna | podkarpackie | 130,8 | 137 | 147,3 | 16,7 | 46 | 21 | 750 |
| 2 | Ełcka Kolej Wąskotorowa | warmińsko-mazurskie | 19,0 | 13,5 | 16,7 | 1,9 | 48 | 15,2 | 750 |
| 3 | Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa | wielkopolskie | - | 1 | 1,2 | 0,1 | 38 | 3,8 | 750 |
| 4 | Górnośląskie Koleje Wąskotorowe | śląskie | 11,4 | 19,6 | 21 | 2,4 | 21 | 21 | 785 |
| 5 | Kaliska Kolej Dojazdowa | wielkopolskie | 0,0 | 5,1 | 18,3 | 2,1 | 30 | 12 | 750 |
| 6 | Kolejka Wąskotorowa w Rudach | śląskie | 31,3 | 26 | 41,4 | 4,7 | 7 | 7 | 785 |
| 7 | Kolejka Parkowa Maltanka (Poznań) | wielkopolskie | 143,1 | 73,5 | 116,9 | 13,3 | 3,6 | 3,6 | 600 |
| 8 | Koszalińska Kolej Wąskotorowa | zachodniopomorskie | 10,4 | 9 | 17,1 | 1,9 | 45 | 20 | 1000 |
| 9 | Krośnicka Kolej Wąskotorowa | dolnośląskie | 25,6 | 13,5 | 17,9 | 2,0 | 3,3 | 3,3 | 750 |
| 10 | Krośniewicka Kolej Wąskotorowa | łódzkie | - | - | - | - | - | nieczynna | 750 |
| 11 | Nadmorska Kolej Wąskotorowa | zachodniopomorskie | 159,2 | 103,5 | 160,1 | 18,2 | 58 | 41 | 1000 |
| 12 | Nadwiślańska Kolej Wąskotorowa | lubelskie | 13,3 | 0 | 12,6 | 1,4 | 51 | 20 | 750 |
| 13 | Parkowa Kolej Wąskotorowa (Chorzów) | śląskie | 8,5 | - | - | - | 1,2 | nieczynna | 785 |
| 14 | Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa | mazowieckie | 14,1 | 3,9 | 10,7 | 1,2 | 72 | 15 | 1000 |
| 15 | Pleszewska Kolej Dojazdowa | wielkopolskie | 5,7 | 7,1 | 5 | 0,6 | 3,5 | 3,5 | 750 |
| 16 | Przeworska Kolej Wąskotorowa | podkarpackie | 14,2 | 0 | 15,8 | 1,8 | 46 | 32 | 750 |
| 17 | Rogowska Kolej Wąskotorowa | łódzkie | 8,5 | 0 | 18,4 | 2,1 | 49 | 27 | 750 |
| 18 | Sochaczewska Kolej Muzealna | mazowieckie | 21,8 | 13 | 32,5 | 3,7 | 18 | 18 | 750 |
| 19 | Starachowicka Kolej Wąskotorowa | świętokrzyskie/mazowieckie | - | - | 2,5 | 0,3 | 19 | 13 | 750 |
| 20 | Śmigielska Kolej Wąskotorowa | wielkopolskie | 10,5 | 0,1 | 0,7 | 0,1 | 23 | 7,3 | 750 |
| 21 | Średzka Kolej Wąskotorowa | wielkopolskie | 13,2 | 18,1 | 28,6 | 3,2 | 14 | 14 | 750 |
| 22 | Świętokrzyska Kolej Wąskotorowa | świętokrzyskie | 16,0 | - | 1,9 | 0,2 | 31 | 17 | 750 |
| 23 | Wąskotorowe Kolejki Leśne (Hajnówka) | podlaskie | 19,9 | 9 | 7,7 | 0,9 | 18 | 18 | 600 |
| 24 | Wigierska Kolej Wąskotorowa | podlaskie | 14,2 | brak danych | brak danych | - | 9 | 9 | 600 |
| 25 | Wyrzyska Kolej Powiatowa (Białośliwie) | wielkopolskie | 5,7 | 0 | 3,7 | 0,4 | 13 | 7 | 600 |
| 26 | Żnińska Kolej Powiatowa | kujawsko-pomorskie | 112,8 | 46,1 | 90,7 | 10,3 | 12 | 12 | 600 |
| 27 | Żuławska Kolej Dojazdowa | pomorskie | 64,4 | 68,4 | 92,3 | 10,5 | 45 | 32 | 750 |
| razem | − | 873,6 | 567,4 | 881 | 100 | 724,6 | 380,7 | − |
Największy udział w rynku stanowią 3 koleje: Nadmorska, Bieszczadzka oraz... Kolej Parkowa Maltanka - razem 50%. Następne są koleje Żuławska i Żnińska - obie po ok. 10% udziału w rynku. Reszta kolei ma maksymalnie po kilka procent. Niestety żadna nie prowadzi już regularnych przewozów pasażerskich (z wyjątkiem Pleszewskiej - ale to tylko 3,5 km trasa obsługiwana często wagonem normalnotorowym...) Jednak starania w tym kierunku prowadzi kolej Rogowska i Bieszczadzka. Potencjał mają też koleje Nadmorska i Żuławska. Niestety nie powstają już nowe linie wąskotorowe (z wyjątkiem parkowych). Od kilkudziesięciu lat powraca jak bumerang pomysł budowy kolei wąskotorowej z Piwnicznej do Szczawnicy, ale później na kilka lat cichnie. Szkoda, gdyż pociągi takie (nawet zelektryfikowane) z powodzeniem funkcjonują m.in. w Austrii czy na Słowacji. Może jednak kiedyś...
* * *
Każda z funkcjonujących w Polsce kolei wąskotorowych ma swoją oryginalną historię oraz unikalne cechy. W tym cyklu starałem się je wszystkie odrobinę przedstawić. Na koniec krótki film z przejażdżki malowniczą Bieszczadzką Kolejką Leśną w 2023 roku:
.jpg){kind=link}
