Krakowski przemysł metalowy i maszynowy po 1945 roku

Po 1945 roku w przemyśle zaszły poważne zmiany strukturalne. Większość zakładów została znacjonalizowana oraz skonsolidowana w duże przedsiębiorstwa. Często był to jednak wynik restrukturyzacji przeprowadzonej wcześniej podczas niemieckiej okupacji.

* * *

Jeszcze przed II wojną w strukturze branżowej przemysłu Krakowa dominowała gałąź metalowo-maszynowa. Było w niej zatrudnione 23,5% ogółu pracowników przemysłowych - tyle samo co w branży spożywczej. Podczas okupacji niemieckiej przemysł ten znalazł się pod szczególnym rygorem związanym z podporządkowaniem gospodarki celom wojennym. Powołany już w styczniu 1940 roku Urząd Gospodarowania Żelazem i Stalą kontrolował obrót zarówno surowców jak i gotowych wyrobów metalowych. Wprowadzono reglamentację surowców, normalizację wyrobów oraz zakaz wytwarzania pewnego asortymentu. Wiele zakładów przestawiono na produkcję wojenną, wprowadzono też zarząd komisaryczny nad przedsiębiorstwami (stworzono stanowisko tzw. Treuhendera), ale docelowo dążono do "germanizacji własności" - oddawania w dzierżawę lub sprzedaży osobom o narodowości niemieckiej. W pierwszym rzędzie dotyczyło to firm należących do ludności żydowskiej.

Stoisko z wyrobami metalowymi na zorganizowanych
w grudniu 1940 roku Krakowskich Targach Wzorów
Fotografia: NAC

W 1944 roku zbliżający się front wschodni spowodował że zaplanowano ewakuację większości fabryk. Wywożono nie tylko maszyny czy gotowe wyroby ale również surowce, a to czego nie udało się zabrać miało zostać zniszczone. Straty wojenne w skali całego kraju wyniosły 66%. Niemniej niektóre fabryki jak np. "Zieleniewski" utraciły 90% parku maszynowego. Jednak średnio w Krakowie straty wyniosły około 40% majątku trwałego, a ich charakter polegał właśnie na grabieży i dewastacji a nie zniszczeniach w wyniku działań wojennych. Relatywnie niskie straty ułatwiły uruchomienie przemysłu Krakowa po wojnie. Jeszcze w 1945 roku produkcję podjęło 37 zakładów branży metalowo-maszynowej (z istniejących 62). Produkowały one przede wszystkim na potrzeby wojska, ale także dla zaopatrzenia ludności cywilnej, rolnictwa czy innych branży przemysłu.

Centrala rolnicza dystryktu krakowskiego w 1941 roku
ul. Dąbrowskiego 16
Fotografia: podgorze.pl

Nacjonalizacja przemysłu

Akcje likwidacyjne i komasacyjne przedsiębiorstw w okresie okupacji spowodowały zmniejszenie ich ilości (w przypadku branży metalowo-maszynowej o 1/3) a ponadto nastąpiła przebudowa struktury własnościowej. Trudności w ustaleniu stanu majątkowego były dodatkowym ułatwieniem dla nowych władz polskich w przejmowaniu przedsiębiorstw na własność państwa. Dekret o majątkach opuszczonych i porzuconych wydano już 2 marca 1945 roku. Przywracanie prawa własności dotyczyło jedynie obiektów zatrudniających poniżej 50 pracowników, przy czym nawet wtedy zastrzeżono sprawowanie bezpośredniego nadzoru przez państwo nad przemysłem kluczowym, tj. surowcowym i półfabrykatów. Proces nacjonalizacji przemysłu zakończył się z końcem lat 40-tych. Niektórzy przedsiębiorcy uciekali przed nacjonalizacją tworząc spółdzielnie pracy, spółdzielnie powstawały też w drobnych przedsiębiorstwach porzuconych. Z powstałych w tym okresie spółdzielni można wymienić:

• Spółdzielnia Pracy "Mechanika", ul. Łazarza 13,
• Spółdzielnia Pracy Metalowców "Zjednoczenie", ul. Łobzowska 19,
• Spółdzielnia Rzemieślnicza "Metalowcy", ul. Jagiellońska 7,
• Spółdzielnia Pracy "Metalurgia", Odlewnia Żeliwa i Metali Kolorowych, ul. Ślusarska 4,
• Spółdzielnia Rzemieślnicza "Mechaników", ul. Szewska 21,
• Spółdzielnia Pracy Okręgowe Warsztaty Samochodowe, ul. Hetmańska 11,
• Spółdzielnia Pracy dla Przemysłu i Rękodzieła Metalurgicznego "Metalotechnika", ul. Kącik 9

Ta ostatnia powstała na bazie dawnej fabryki "Dermos" i pełniła funkcję ośrodka rehabilitacji psychicznej dla ocalałych Żydów.

W zupełnie nową fazę wszedł przemysł w okresie planu sześcioletniego (1950-1955). Priorytetem stała się intensywna industrializacja, a przede wszystkim rozwój przemysłu ciężkiego i metalowego. W Krakowie sztandarową inwestycją była budowa kombinatu metalurgicznego Huta im. Lenina. Działalność innych fabryk była temu celowi podporządkowana. Stąd następowały kolejne komasacje i likwidacje fabryk. Przykładem może być dawna Fabryka Wyrobów Metalowych Stanisława Sulikowskiego z ulicy Lubelskiej 8. Po wojnie znacjonalizowana funkcjonowała jako Krakowska Fabryka Wyrobów Metalowych, ale w 1955 roku została przejęta przez Krakowską Fabrykę Aparatów Pomiarowych, której budynki przejęły z kolei Krakowskie Zakłady Teletechniczne "Telos". Wspomniane wcześniej obiekty Centrali rolniczej przy ulicy Dąbrowskiego 16 po wojnie funkcjonowały jako Spółdzielcze Warsztaty Mechaniczne. W 1955 roku zostały przekształcone w Krakowskie Zakłady Metalowe "STALIMET", ale i ten zakład z czasem wcielono w Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Szatkowskiego. W ramach planu 6-letniego w Krakowie stworzono również kilka nowych, dużych fabryk przemysłu maszynowego.

Fabryka Narzędzi Wiertniczych "Georyt"

Budynki dawnej fabryki Georyt

Przykładem zmiany profilu produkcji jest Fabryka Gwoździ i Wyrobów Żelaznych "Rydlówka", która po wojnie została znacjonalizowana i skonsolidowana w ramach zjednoczenia Krakowskich Fabryk Drutu i Gwoździ. W 1952 roku na jej terenie przy ulicy Rydlówka 5 powołano Fabrykę Narzędzi Wiertniczych "Georyt". Fabryka ta od 1958 roku była podległa Zjednoczeniu Przemysłu Maszyn Górniczych POLMAG. Wraz z innymi przedsiębiorstwami z branży (FAMUR, FAZOS, TAGOR, RYFAMA) pracowała na rzecz kluczowego wówczas przemysłu wydobywczego. W fabryce produkowano początkowo górnicze narzędzia udarowe, później nastąpiła specjalizacja w kierunku hydraulicznych systemów sterujących i ich elementów do zastosowań przemysłowych. Asortyment produkowany w fabryce był opracowany m.in. w Instytucie Techniki Górniczej KOMAG. Jednym ze sztandarowych produktów zjednoczenia od lat 70-tych były sekcje zmechanizowanej obudowy podporowo-osłonowej.

Obudowy górnicze typu FAZOS-12/28-Oz i GLINIK-08/22-Oz
do których armatura poczhodziła z fabryki Georyt
Ilustracja: komag.gliwice.pl

Fabryka posiadała znakomity park maszynowy, m.in. nowoczesne obrabiarki numeryczne - tokarki i zautomatyzowane centra obróbkowe. Fabryka prowadziła też szkolenia specjalistyczne dla pracowników-operatorów tych maszyn. W 1994 roku zakład został przekształcony w jednoosobową spółkę skarbu państwa - Fabrykę Automatyki i Hydrauliki "Georyt" S.A. Po roku 2000 akcje zostały sprzedane, po wielu perypetiach w 2007 roku resztki firmy przejął Ponar Wadowice przenosząc tam produkcję. Obecnie obiekty fabryki przy ulicy Rydlówka są wynajmowane innym firmom.

Ogłoszenie prasowe Fabryki Georyt z lat 70-tych

Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb"

Od 1918 roku przy ulicy Mogilskiej 71 funkcjonowała Odlewnia Żeliwa i Fabryka Maszyn Władysława Klimka. Aby uniknąć nacjonalizacji po wojnie właściciel podzielił swoją firmę na dwa mniejsze przedsiębiorstwa "Władysław Klimek - Odlewnia Żeliwa i Metali" oraz "Siła" Obróbka i Montaż Maszyn Sp. z o.o. Nie uchroniło to jednak przed przejęciem przez państwo. Odlewnia została znacjonalizowana w 1949 roku a w 1954 roku została włączona w skład zjednoczenia ZREMB (Zjednoczenie Remontowe Maszyn Budowlanych). Nazwę fabryki zmieniono na Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb". Odlewane części do maszyn budowlanych stanowiły bowiem główną część produkcji.

Wnętrze hali fabryki "Zremb"

W skład zjednoczenia ZREMB należało ponad 50 fabryk w Polsce. W Krakowie znajdował się również inny zakład zjednoczenia - Krakowskie Zakłady Napraw Maszyn Budowlanych "Zremb" przy ul. Stoczniowców 3, przekształcony później w "Zremb" Sp. z o.o. Nazwę zjednoczenia zmieniono później na "Zremb" Zrzeszenie Mechanizacji Budownictwa, a w podległych mu fabrykach, oprócz maszyn budowlanych, produkowano także windy i elementy automatyki budynkowej.

Ekspozycja Zjednoczenia Mechanizacji Budownictwa "Zremb"
na targach "Budexpo" w 1980 roku
Fotografia: NAC

W 1999 roku zakład przy ulicy Mogilskiej został przekształcony w spółkę akcyjną i sprywatyzowany jako Krakowskie Zakłady Odlewnicze ZREMB S.A. Fabryka specjalizowała się w odlewach staliwnych i żeliwnych o wadze do 1500 kg. W 2003 roku wdrożono normę ISO 9001, a w 2006 roku firma uzyskano certyfikat "Polskiej Odlewni Kwalifikowanej". W 2010 roku rozpoczęto budowę nowego zakładu produkcyjnego w Nowym Brzesku pod Krakowem do którego w 2012 roku przeniesiono produkcję. Na terenach fabryki w Krakowie w 2018 roku rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego. Niestety okazało się iż firma nie jest w stanie spłacać zaciągniętych kredytów i w 2015 roku została postawiona w stan likwidacji...

Fabryka Maszyn Odlewniczych

Druga część dawnej fabryki Władysława Klimka również została znacjonalizowana a w 1953 roku połączono ją ze zlikwidowaną Wytwórnią Urządzeń i Sygnałów Kolejowych. Powstała, dysponująca sporym zapleczem, Fabryka Maszyn Odlewniczych z wjazdem od ulicy Cystersów 16. Fabryka ta, dzięki bogatemu i zróżnicowanemu parkowi maszynowemu, była w stanie podjąć niemal każdy rodzaj produkcji - ale oczywiście jego trzon stanowiły wyspecjalizowane maszyny dla odlewnictwa.

 

Obiekty produkcyjne firm w 1996:
Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb" - Mogilska 71a
- po prawej , a po lewej -
Fabryka Maszyn Odlewniczych - Cystersów 16.

W latach 90-tych fabryka została przekształcona w spółkę akcyjną i sprywatyzowana. Obecnie funkcjonuje pod nazwą KPP FAMO. Firma ma w ofercie nowe urządzenia ale zajmuje się również modernizacją urządzeń starych. Po 2000 roku dokonano głębokiej restrukturyzacji oraz przeniesienia produkcji. Na dawnych terenach fabryki również powstała zabudowa mieszkaniowa...

Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL - Kraków"

W latach 50-tych na Krowodrzy rozpoczęto budowę Fabryki Wyrobów Blaszanych (popularnie zwaną "Blaszanką"). W 1951 roku zadecydowano jednak o zmianie profilu produkcji - powstała fabryka o nazwie Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego. Już przed 1955 rokiem ukształtował się profil produkcji zakładu - na rzecz przemysłu silnikowego. Produkowano filtry powietrza, wentylatory, chłodnice rurkowo-płytkowych typu woda-powietrze i oleje-powietrze. Prowadzono także uboczną produkcję piecyków łazienkowych czy tokarek zegarmistrzowskich. W latach 1955-60 uruchomiono produkcję części i zespołów do silników lotniczych oraz ich osprzętu. Opanowano wówczas produkcję części i zespołów z odkuwek i odlewów ze stopów lekkich, układów zapłonowych oraz układów chłodzenia oleju. W latach 1960-65 WSK uruchomiła i rozwinęła produkcję odśrodkowych wirówek oleju, wg licencji szwedzkiej firmy Alfa Laval dla potrzeb przemysłu okrętowego, odśrodkowych filtrów oleju oraz próbników wtryskiwaczy do silników wysokoprężnych.

 

Główny budynek fabryki WSK przy ulicy Wrocławskiej 53 w latach 70-tych.

W latach 60-tych WSK Kraków została wcielona do Zjednoczenia Przemysłu Lotniczego i Silnikowego "Delta". W latach 1965-70 uruchomiono produkcję pomp wody obiegowej wg licencji firmy Henschel (Niemcy) oraz firmy Leyland (Anglia) dla licencyjnych silników wysokoprężnych. Produkowano także własnej konstrukcji chłodnice wody i oleju do tych silników. Podjęto też produkcję agregatów wirówkowych do regeneracji olejów transformatorowych dla przemysłu energetycznego oraz produkcję chłodnic oleju i wentylatorów dla śmigłowców. W 1975 roku powstało nowe zjednoczenie pod nazwą Polskie Zakłady Lotnicze (chodziło o zwiększenie eksportu, a skrót PZL nawiązywał do dobrej opinii o przedwojennych Państwowych Zakładach Lotniczych). Krakowska fabryka funkcjonowała odtąd pod nazwą Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL - Kraków". W 1992 zmieniono formę prawną przedsiębiorstwa i nazwę na WSK "Kraków" S.A. 

 

Tereny fabryki WSK w 1996 roku

Sprywatyzowana fabryka WSK została włączona do Programu Powszechnej Prywatyzacji, co skończyło się w 2000 roku przejęciem fabryki przez spekulacyjną spółkę KCI S.A. Na terenie fabryki stworzono Hub pod nazwą KCI - Krakowskie Centrum Inwestycyjne. Celem było ograniczenie produkcji WSK oraz przeniesienie na jej tereny innych okrojonych fabryk jak KFAP czy Drukarnia Anczyca. Dzięki temu odbyło się intratne uwolnienie gruntów po zabudowę. Ostatecznie każdy z w/w podmiotów został sprzedany a na terenach dawnej fabryki WSK przy ulicy Wrocławskiej również powstało osiedle mieszkaniowe. Sama WSK przekształcona w WSK Kraków Sp. z o.o. została przeniesiona do Zabierzowa i specjalizuje się w produkcji wymienników ciepła. Do tradycji dawnej WSK odwołuje się też firma "Narzędziownia WSK", która funkcjonuje przy ulicy Kantorowickiej 400 oferując usługi ostrzenie i wykonawstwa narzędzi skrawających, obróbki mechanicznej skrawaniem oraz obróbki cieplnej a także instalacji maszyn i urządzeń.

Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych "Madro"

 

Przewoźny zespół do suszenia i otaczania kruszywa SOKP-25A produkcji Madro - Kraków
Ilustracja: Madro - katalog historyczny

Firma "Madro" została powołana w 1947 roku Zarządzeniem Ministra Komunikacji jako Centrala Maszyn Drogowych z siedzibą w Krakowie. Jej celem było prowadzenie warsztatów remontujących maszyny i urządzenia dla drogownictwa. Od 1953 roku następowała zmiana profilu przedsiębiorstwa z remontowego na produkcyjny. Powstał Wydział Konstrukcji przekształcony później w Centralne Biuro Konstrukcji Maszyn. W skład Wielozakładowego Przedsiębiorstwo Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych MADRO wchodziły zakłady produkcyjne w Krakowie, Wrocławiu, Pabianicach, Poznaniu i Białymstoku. Zarząd Zakładów Madro znajdował się w Krakowie a sprzedaż zagraniczną swoich produktów prowadził za pomocą Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Bumar.

 

Remonter drogowy ciężki RDC-70 produkcji Madro - Kraków
na podwoziu samochodu Jelcz 315
Ilustracja: Madro - katalog historyczny

Zakłady przedsiębiorstwa "Madro" produkowały szereg maszyn i urządzeń do budowy i naprawy dróg kołowych (produkcja kruszyw, mas asfaltowych, układania nawierzchni z asfaltu lanego, dróg kolejowych (podbijarki, suwnie bramowe) oraz innych maszyn z tej branży (agregaty prądotwórcze, szczotki samojezdne, pługi odśnieżne). 

 

Brama na teren zakładu w 2015 roku - wszystkie inne budynki już dawno wyburzone.

W 1990 roku zakłady uzyskały samodzielność prawną. Krakowski oddział został przekształcony w Przedsiębiorstwo Budowy Maszyn Drogowych MADRO Kraków Sp. z o.o. Po prywatyzacji ostatecznie został wykupiony przez Sobiesław Zasada S.A i obecnie działa pod nazwą Madro Kraków Sp. z o.o.. W 2007 produkcja zostaje przeniesiona z Krakowa do Niepołomic do nowego zakładu. Przy okazji przeprowadzono głęboką restrukturyzację dostosowującą fabrykę do nowych wymagań rynkowych. Obecnie głównym asortymentem są ekologiczne wytwórnie mieszanek mineralno-bitumicznych a także zbiorniki, suszarki do kruszywa. Wszystkie obiekty dawnego zakładu "Madro" przy ulicy Fabrycznej 5a zostały wyburzone już w 2008 roku a w 2016 rozpoczęto w jego miejscu budowę osiedla mieszkaniowego...

Krakowski Zakład Przemysłu Maszynowego Leśnictwa "Pelma"

Na koniec jeszcze jedna niemal zapomniana fabryka Pelma. Powstała ona w 1958 i jej głównym asortymentem była produkcja maszyn i urządzeń dla leśnictwa i przemysłu drzewnego, ale produkowano również drobne narzędzia stolarskie i ślusarskie. W latach 70-tych powstała nowa siedziba firmy przy ulicy Rybitwy 12. Fabryka posiadała też oddział zamiejscowy w Zawichoście.

 

Imadło produkcji Zakładów Przemysłu Maszynowego Leśnictwa "Pelma"

W latach 90-tych firma została sprywatyzowana zmieniła również nazwę i profil produkcji. Przez jakiś czas funkcjonowała jako "Polskie Zakłady Przemysłowo-Budowlane "BABAG" Spółka Akcyjna". Niestety problemy z zadłużeniem w stosunku do skarbu państwa spowodowały iż została postawiona w stan likwidacji. Obiekty dawnej fabryki Pelma przy ulicy Rybitwy 12 są obecnie wynajmowane rozmaitym firmom.

 

Położenie omówionych fabryk na tle mapy miasta:
1. Fabryka Narzędzi Wiertniczych "Georyt", Rydlówka 5
2. Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb”, ul. Mogilska 71a
3. Krakowskie Zakłady Napraw Maszyn Budowlanych "Zremb", ul. Stoczniowców 3
4. Fabryka Maszyn Odlewniczych, ul. Cystersów 16
5. Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL", ul. Wrocławska 53
6. Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych "Madro", ul. Fabryczna 5a
7. Krakowskie Zakłady Przemysłu Maszynowego Leśnictwa "Pelma", ul. Rybitwy 12

* * *

Na koniec zapraszam na film prezentujący działanie kompleksu ścianowego (zmechanizowanych obudów oraz kombajnu węglowego). Elementy takich urządzeń były produkowane w krakowskiej fabryce "Georyt":

Zobacz też:

• Przemysł maszynowy - cz.1 - Zakłady Zieleniewskiego
• Przemysł maszynowy - cz.2 - Fabryka Peterseima
• Przemysł maszynowy - cz.3 - Fabryki przed 1945 rokiem
• Przemysł maszynowy - cz.4 - Warsztaty samochodowe