Przemysł szklarski - cz.3

W XIX wieku huty szkła zaczęto budować w miastach. Było to możliwe dzięki uniezależnieniu od tradycyjnego paliwa jakim było drewno. Węgiel kamienny pozwalał też na zwiększenie produkcji, zatem huty szkła stały się fabrykami przemysłowymi a nie jak wcześniej tylko zakładami rzemieślniczymi.

* * *

Z uwagi na tanie produkty hut czeskich w czasach cesarstwa w Galicji nie zdołał wytworzyć się przemysł szklany. Sytuacja zmieniła się diametralnie z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości. Dobra koniunktura sprawiła że w 1923 roku w Krakowie powstała firma Polskie Huty Szkła S.A. W tym samym roku rozpoczęto budowę huty szkła gospodarczego w... Krośnie. Udało się tam zakupić stosowną posiadłość niespełna 2 km od centrum i w sąsiedztwie linii kolejowej, co umożliwiało budowę kolejowej bocznicy. 6-tysieczne wówczas Krosno borykało się z problemem bezrobocia - huta szkła, uruchomiona już w 1924 roku, pozwoliła zatrudnić 1200 osób.

Hutnik przy pracy w Hucie Szkła w Krośnie
Zdjęcie: NAC

Jednym z głównych powodów lokalizacji huty w Krośnie była też kwestia opału. W hucie postanowiono bowiem wykorzystywać gaz ziemny pochodzący z lokalnych źródeł. Krośnieńska Huta Szkła zajmowała się głównie produkcją stołowego szkła użytkowego - szklanek, kieliszków (także tzw. kryształowych) ale także słoików czy kloszy do lamp naftowych. Większość produkcji odbywała się ręcznie. Produkty huty szybko spotkały się z uznaniem - w 1929 roku otrzymały złoty medal na Powszechnej Krajowej Wystawie w Poznaniu.

Huta Szkła w Krośnie - zabudowania fabryki
Zdjęcie: NAC

Huta funkcjonowała także podczas okupacji pod niemieckim zarządem zatrudniając 600 pracowników. W 1944 roku wycofujący się Niemcy podpalili zabudowania zakładu. Pomimo poważnych zniszczeń i grabieży dokonanych przez okupantów już w styczniu 1945 roku wznowiono produkcję. Z czasem przeprowadzono prace modernizacyjne umożliwiające zwiększenie wielkości produkcji i ilości pracowników. Od 1958 roku zakład stał się przedsiębiorstwem państwowym "Krośnieńskie Huty Szkła". W kolejnych latach nastąpił dynamiczny rozwój fabryki. Duża część jej wyrobów trafiała na eksport - także do krajów zachodnich.

Sortowanie wyrobów w krośnieńskiej hucie
Zdjęcie: NAC

W 1989 roku miała miejsce rekordowa produkcja a już w następnym 1990 roku fabryka została sprywatyzowana i weszła na giełdę pod nazwą Krośnieńskie Huty Szkła "Krosno" S.A. Niestety w 2009 roku nastąpiła upadłość firmy. Syndyk kontynuował jednak działalność produkcyjną a w 2016 roku udało się znaleźć nabywcę - spółkę Krosno Glass, dzięki czemu w zakładzie produkcja stołowego szkła nadal odbywa się tradycyjnymi ręcznymi metodami...

Huta Szkła Prądniczanka

Przemysł szklarski w Krakowie powstał dopiero w okresie międzywojennym chociaż funkcjonował jeden wyjątek - Huta Szkła Prądniczanka, która powstała jeszcze w 1891 roku. Huta ta zaprzestała produkcji z początkiem XX wieku. Z uwagi na zwiększone zapotrzebowanie na opakowania szklane w 1927 roku huta wznowiła działalność, funkcjonując przy ulicy Prądnickiej 74.

Kobieta odcina butelkę od piszczeli w Hucie Szkła Prądniczanka.
Zdjęcie: NAC

Zakład zatrudniał 70 osób. Główną produkcją zakładu było szkło butelkowe. Butelki były wykonywane metodą dmuchania w formie. Po wydmuchaniu następowało odcięcie i na piszczel nabierano kolejną porcję szkła. Huta funkcjonowała bez większych zmian także w okresie okupacji niemieckiej.

Robotnicy wsypujący piasek kwarcowy przed budynkiem huty "Prądniczanka" w 1943 roku.
Zdjęcie: NAC

Po wojnie huta wznowiła działalność w 1946 roku. Zakład funkcjonował w nowej formie prawnej jako Huta Szkła Prądniczanka Spółdzielnia Pracy. Poszerzył się także asortyment produkcji Oprócz opakowań szklanych ze szkła kolorowego kobaltowego, zielonego i niebieskiego (butelki kosmetyczne, chemiczne, farmaceutyczne, pojemniki na znicze) produkowano także szkło ozdobne stołowe: wazy, wazony czy świeczniki, a ciekawa forma wyrobów cieszyła się sporą popularnością. W latach 50-70 huta Prądniczanka była też sponsorem lokalnego klubu KS "Prądniczanka". Niestety zakład (przeniesiony do nowej lokalizacji -  ul. Nad Strugą 7) przeżywał trudności okresu transformacji a do jego upadku przyczynił się import taniego szkła z dalekiego wschodu. Ostatecznie spółdzielnia została wykreślona z rejestru w 2004 roku.

Robotnik wydmuchuje butelkę do formy.
Zdjęcie: NAC

W Niepodległej Polsce Huta Prądniczanka działała od 1927 roku. W 1930 roku powstała konkurencja - Huta Szkła "Wawel" przy ulicy Zabłocie 80. Zakład ten zatrudniał 150 robotników a zajmował się produkcją szkła aptecznego, perfumeryjnego i oczywiście butelek. Inną hutą produkującą butelki była powstała w 1935 roku Prokocimska Huta Szkła Sp. z o.o. Początkowo zatrudniała 102 pracowników ale w 1938 już 249. W następnym roku wytwórnia ta została przejęta przez największą krakowską hutę szkła:

Krakowska Huta Szkła, inż. L. Bąkowski, D. Chazan i Ska

Firma ta powstała w 1931 roku w Krakowie przejmując budynki nieczynnej już fabryki zapałek (powstałej w 1920 roku) przy ulicy Lipowej 3. Rok później uruchomiono już wytwarzanie butelek dla Państwowego Monopolu Spirytusowego, który to w tym samym 1932 roku rozpoczął produkcję w nowym zakładzie przy ulicy Fabrycznej 13. Intratny kontrakt z państwowym przedsiębiorstwem był zasługą Leona Bąkowskiego - byłego legionisty, który miał znajomości w obozie rządzącym. Pozostali dwaj udziałowcy - bracia Dawid i Jakub Chazanowie - posiadali już hutę szkła w Białymstoku i wnieśli do spółki potrzebne know-how. Zatrudnienie wahało się od 300 do 500 pracowników. Oprócz butelek dla monopolu produkowano też butelki na wino, wody mineralne oraz szkło apteczne. W 1940 roku należące do Żydów przedsiębiorstwo zostaje skonfiskowane i po przejściowym zarządzie komisarycznym włączone w 1943 do Generalnej Dyrekcji Monopoli (Generaldirektion der Monopole). W 1941 roku został zlikwidowany oddział huty w Prokocimiu (dawna Prokocimska Huta Szkła).

Wnętrze hali huty przy ulicy Lipowej 3
Ilustracja: www.lipowa3.pl

Po II wojnie światowej majątek huty przeszedł na własność państwa jako część Państwowego Monopolu Spirytusowego. W latach 1950-51 rozebrano starą, wyeksploatowaną, drewnianą halę huty i na jej miejscu zbudowano nową o konstrukcji stalowej. W 1951 nastąpiła reorganizacja - utworzono Krakowskie Zakłady Szklarskie, w skład których oprócz huty przy ulicy Lipowej 3 wchodziły też:

• Huta Szkła "Wawel" przy ulicy Zabłocie 80.

Produkowała na półautomatach butelki do piwa (oranżowe) i wina (zielone). Hutę "Wawel" zlikwidowano w 1955 roku.

• Huta Szkła "Cybulskiego" w Skawinie przy ul. Dzierżyńskiego 41

Produkowała na prasach ręcznych słoiki na krem "Nivea" i musztardę oraz szkło sanitarne. W 1959 roku przeprowadzono tam modernizację i automatyzację produkcji. W 1968 roku Huta Szkła w Skawinie została przekazana do Sosnowickich Hut Szkła.

Huta przy ulicy Lipowej 3 zajmowała się nadal ręczną produkcją butelek do wódki, którą zaprzestano w połowie lat 50-tych w związku ze zmianą profilu produkcji. Rozpoczęto wówczas produkcję naczyń akumulatorowych, izolatorów, budowlanych luksferów oraz baloników żarówkowych. Produkcja baloników żarówkowych w 1968 roku została przekazana do Huty Szkła w Krośnie, w międzyczasie uruchomiono produkcję szkła gospodarczego: szklanek, literatek i kieliszków.

Siedziba Krakowskich Zakładów Szklarskich przy ul Lipowej 3 w latach 60-tych
Ilustracja: polscyprojektanciszkla.pl

W 1962 roku Krakowskie Huty Szkła stają się siedzibą Terenowego Zespołu Roboczego Centralnego Laboratorium Przemysłu Szklarskiego - ośrodka naukowo-badawczego przemysłu szklarskiego. W 1970 roku na terenie huty zakończono budowę 5-piętrowego budynku laboratorium. W 1972 roku placówka staje się filią warszawskiego Instytutu Szkła, który w 1975 roku połączono z Centralnym Ośrodkiem Badawczo-Rozwojowym Ceramiki w Pruszkowie tworząc Instytut Szkła i Ceramiki. W krakowskiej filii zatrudnionych było ponad 500 pracowników. Ośrodek prowadził wiele badań i opracował szereg technologii wdrażanych następnie w przemyśle szklarskim i ceramicznym m.in w hutach Jeleniej Górze, Jaroszowcu i Radomsku.

1969 roku przy współpracy z instytutem w hucie szkła podjęto się produkcji barwnego szkła artystycznego. Ręcznie formowane wyroby - wazony, puchary, kielichy, amfory, patery, świeczniki czy kufle zyskały popularność nie tylko w kraju. Oryginalnym wyróżnikiem tych wyrobów jest logo - wizerunek smoka dmuchającego bańkę szklaną. Wyroby można było kupić w salonie firmowym przy placu Mariackim ale także w sklepach Desy. Produkcja ta została zaprzestana w 1998 roku z przyczyn ekonomicznych - konkurencja taniego szkła z dalekiego wschodu.

Na pierwszym planie hala dawnej Krakowskiej Huty Szkła,

dalej dawny budynek dyrekcji i sklep na parterze.

Ponad halą widoczny fragment budynku laboratorium.

Od lat 80-tych instytut działał w coraz bardziej ograniczonym zakresie, na co wpływ miał kryzys i zmniejszona ilość zamówień na badania z przemysłu. Sytuacja ta nie poprawiła się po 1989 roku. Następowały wówczas przekształcenia własnościowe w przemyśle szklarskim, a nowi zagraniczni właściciele dysponowali własną bazą badawczą. Od 2007 roku miały miejsce kolejne przekształcenia instytutu a w 2010 roku został on połączony z Instytutem Mineralnych Materiałów Budowlanych tworząc razem Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych. Oddział przy ulicy Lipowej 3 prowadził nadal badania szkła, w tym badania homologacyjne szyb samochodowych oraz produkcję fryt, szkliw ceramicznych, pobiałek, angob i emalii dla przemysłu szklarskiego.

ul. Lipowa 3 - na pierwszym planie brama instytutu,

dalej witryna sklepu firmowego oraz wyremontowana hala dawnej huty szkła.

W 2019 roku Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych został przekształcony w instytut Sieci Badawczej Łukasiewicz, a w 2021 zmieniono nazwę Centrum Szkła i Ceramiki na Krakowską Hutę Szkła. Jeszcze w 1972 roku przy instytucie powstało Muzeum Narzędzi Szklarskich, gromadząc zbiory zabytkowego szkła z przełomu XIX i XX wieku oraz narzędzia szklarskie. Obecnie kolekcja ta, wraz z wyrobami szkła artystycznego krakowskiej huty, stanowi stałą ekspozycję o nazwie "Szkło w Krakowie. Przemysł i sztuka. 1931-1998". W budynku funkcjonuje też "Galeria Lipowa 3" organizująca wystawy prac polskich artystów współczesnych. Z uwagi na czynne wciąż urządzenia możliwe jest też organizowanie pokazów ręcznego formowania szkła "na żywo". Nadal, w ograniczonym zakresie,  wytwarzane jest też szkło artystyczne, które można zakupić w firmowym salonie. 

Wytwórnia bombek choinkowych

Tuż przed wojną w Krakowie przy ulicy Krakusa 8 powstała wytwórnia bombek choinkowych. Wytwórnia funkcjonowała również podczas okupacji a również po wojnie jako Krakowska Wytwórnia Wyrobów Szklanych Spółdzielnia Pracy. Oprócz produkcji ozdób choinkowych spółdzielnia produkowała szkło laboratoryjne, tłuszczomierze, pipety do pomiaru mleka i probierze trzeźwości. Szczególną pozycję stanowiły jednak bombki choinkowe. Te lekkie dmuchane ze szkła i ręcznie zdobione ozdoby cieszyły się niesłabnącą popularnością. Niestety spółdzielnia nie wytrzymała konkurencji zaprzestając produkcji w 2001 roku.

Wytwórnia bombek choinkowych w 1943 roku
Zdjęcie: NAC

* * *

Na zakończenie archiwalny film prezentujący produkcję w Hucie Szkła Prądniczanka w latach 60-tych:

Zobacz też:

• Przemysł szklarski - cz. 1
• Przemysł szklarski - cz. 2