Z końcem XIX wieku, z uwagi na uciążliwość, duże fabryki lokowano już poza centrami miast. Na początku XX wieku kilka z nich powstało w Borku Fałęckim, którego dogodne położenie - niezbyt daleko od miasta oraz przy magistrali kolejowej, przyciągnęło wielu przemysłowców.
* * *
1. Wstęp - Dzielnica IX - Łagiewniki-Borek Fałęcki
Obecna dzielnica IX obejmuje swoim zasięgiem teren dwóch dawnych wsi - Łagiewnik oraz Borku Fałęckiego. Obie były wzmiankowane w archiwach już w XIV wieku, ale ich dynamiczny rozwój zaczął się w XIX wieku. Po I rozbiorze Polski tereny na południu kraju na prawym brzegu Wisły znalazły się pod zwierzchnictwem Austrii. W 1784 roku specjalnym cesarskim uniwersałem zostało powołane miasto Podgórze i rozpoczęto budowę drogi łączącej Podgórze poprzez Wadowice, Białą i Cieszyn ze stolicą w Wiedniu. Drogę tę nazywano "Traktem Wiedeńskim" a miejscowi nazywali go "Gościńcem Cesarskim". Na trasie tej (obecnej ulicy Zakopiańskiej) pomiędzy Łagiewnikami a Borkiem umiejscowiono komorę celną. W XIX wieku w Łagiewnikach powstały cegielnie należące do Piotra Steinkellera a później Maurycego Barucha. Zarówno w Łagiewnikach jak i w Borku funkcjonowały piekarnie i młyny (m.in. C. Baumana). W drugiej połowie XIX wieku powstała też Fabryka Świec i Mydła L. Bochenka i J. Celińskiego. Obie miejscowości liczyły wówczas po ok. 400 mieszkańców. W 1884 roku wybudowano biegnącą tędy linię kolejową prowadzącą z Oświęcimia i Suchej Beskidzkiej przez Skawinę do stacji Podgórze-Płaszów na linii kolejowej z Krakowa do Lwowa. Nowa linia kolejowa stała się magnesem przyciągającym tutaj duży przemysł.
 |
| Ulica Zakopiańska - dawny Trakt Cesarski W głębi widoczne zabudowania fabryki "Borek" - obecnie Instytutu Odlewnictwa |
2. Fabryka Maszyn i Odlewnia "Borek" Sp.z o.o.
W 1920 roku, tuż przy trakcie cesarskim - nazywanym wówczas ulicą Główną, postały zabudowania Fabryka Maszyn i Odlewnia "Borek" Sp. z o.o. Zakład ten produkował narzędzia rolnicze, kowalskie, odlewnicze i miernicze oraz maszyny dla przemysłu ceramicznego i silniki parowe. Od połowy lat 20. głównym produktem stały się maszyny amunicyjne i drogowe oraz granaty. 60% produkcji stanowiły wówczas zamówienia rządowe. Fabryka posiadała napęd elektryczny a zatrudnienie wynosiło 279prc. Niestety na skutek wielkiego kryzysu została w 1931 roku zlikwidowana. W jej pomieszczeniach funkcjonował skład surowców wtórnych a od 1937 Fabryka Maszyn i Urządzeń Rolniczych "Młot". Po wojnie w 1948 nastąpiła nacjonalizacja, obiekty przekazano placówce naukowej - Instytutowi Odlewnictwa.
W 1905 roku żydowski bankier i przedsiębiorca Juliusz Epstein założył w Borku Fałęckim hutę żelaza. Zakład posiadał piec martenowski i walcownię a planowano także budowę wielkiego pieca, który uniezależniałby hutę od dostaw surówki z Moraw i Śląska Cieszyńskiego. Niestety huta z uwagi na uzależnienia kartelowe wykorzystywała tylko 1/3 swoich możliwości produkcyjnych. Nie lepiej było w czasach niepodległości - produkcja huty w 1928 roku stanowiła zaledwie 0,3% produkcji krajowej. W okresie kryzysu sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła i ostatecznie w 1938 roku zakład zaprzestał działalności - jej obiekty zostały przejęte przez sąsiednią fabrykę sody.
 |
| Dawny budynek pieca martenowskiego Huty Żelaznej Kraków |
4. Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej
W 1906 roku bracia Bernard i Władysław Libanowie założyli w Borku Fałęckim fabrykę sody. Soda kalcynowana była bardzo pożądanym surowcem chemicznym wykorzystywanym przy produkcji szkła, mydła i środków piorących, papieru czy w garbarstwie. Lokalizacja fabryki też nie była przypadkowa - do jej produkcji potrzebny był kamień wapienny z Zakrzówka, sól z Wieliczki, siarka ze Swoszowic oraz czysta woda z Wilgi. Zapotrzebowanie na sodę stale rosło - niemniej stosowana w fabryce przestarzała metoda Leblanca była kosztowna i nie zapewniała dużej wydajności - produkowano zaledwie 5 ton sody na dobę. Od lat 60-tych istniała już nowsza metoda produkcji sody - bez kłopotliwego kwasu siarkowego, za to przy udziale amoniaku (stąd nazwa soda amoniakalna). Niestety Libanowie nie uzyskali licencji na tę metodę produkcji.
 |
| Strefa przemysłowa w Borku Fałęckim na zdjęciu lotniczym z 1930 roku. W centrum Fabryka Sody, przed nią Huta Żelazna, a za nią, na wzgórzu - Fabryka Produktów Chemicznych "Liban". |
5. Austriackie Zakłady Solvay
W 1907 roku fabryka została wydzierżawiona, a w 1909 roku sprzedana belgijskiemu koncernowi Solvay. Solvay szybko wprowadził nową metodę produkcji i znacznie rozbudował zakład m.in. w 1915 roku zbudował nowe ujęcie wody w Pychowicach. Dalsza rozbudowa miała miejsce już w niepodległej Polsce kiedy w 1918 roku zbudowano kolejkę wąskotorową do kamieniołomu w Zakrzówku, a w 1922 rurociąg solanki z ujęcia w Baryczy. Fabryka w Borku Fałęckim stała się częścią Zakładów Solvay w Polsce Sp. z o.o. do których należała także fabryka w Mątwach k. Inowrocławia.
Ale to tutejsza fabryka była ta wiodącą - przeszła szereg inwestycji dzięki czemu znacznie zwiększono produkcję z 33 ton w 1918 roku do 180 ton w 1938. Oprócz sody kalcynowanej produkowano też sodę kaustyczną oraz niewielkie ilości sody oczyszczonej. W 1938 roku zatrudnienie w fabryce wynosiło 516 pracowników.
Więcej o fabryce "Solvay" w artykule:
 |
| Najstarszy budynek dawnej fabryki sody z 1908 roku |
6. Ernest Solvay i jego kongresy
Wynalazcą metody produkcji sody amoniakalnej był Ernest Solvay. Stworzył on potężny koncern chemiczny "Solvay Group" z fabrykami w wielu krajach świata. Wykorzystywanie patentów przyniosło Ernestowi Solvayowi znaczne bogactwo, które wykorzystał na cele filantropijne, m.in. powołany w 1912 roku Międzynarodowy Instytut Solvaya dla Fizyki i Chemii. Instytut ten co ok. 3 lata organizuje tzw. Kongresy Solvaya - chemiczne i fizyczne konferencje naukowe.
 |
| Jedna z tablic informacyjnych poświęconych historii fabryki "Solvay" |
7. Centrum Sztuki Współczesnej "Solvay"
Fabryka Solvay dbała o sprawy socjalne pracowników. Oprócz dużych wielorodzinnych budunków mieszkalnych zbudowała kolonię domków jednorodzinnych które pracownicy mogli wykupić spłacając raty dzierżawne. Za osiedlem bloków założono Park Solvay, który pełnił także rolę zielonego bufora - strefy ochronnej dookoła fabryki. Fabryka była także sponsorem szkoły w Borku Fałęckim, klubu sportowego "Borkowianka". W 1938 roku zbudowano placówkę kulturalną - Dom robotniczy - w którym w latach 50.-70. funkcjonowało kino "Chemik" (dziś jest to Centrum Sztuki Współczesnej "Solvay").
 |
| Dawny dom robotniczy |
8. Krakowskie Zakłady Sodowe
Podczas wojny, w 1942 roku, Łagiewniki i Borek Fałęcki zostały włączone do Krakowa. Po wojnie w 1948 roku fabryka "Solvay" została znacjonalizowana a od 1950 roku nosiła nazwę "Krakowskie Zakłady Sodowe". Przeprowadzono kolejne inwestycje które umożliwiły zwiększenie potencjału produkcyjnego do ponad 600 ton sody/dobę w latach 60. Zatrudnienie dochodziło do 1,5 tys. pracowników. Krakowska Fabryka należała do Zjednoczenia Przemysłu Organicznego "Organika". Produkty fabryki były sprzedawane także za granicą do ZSRR, CSRS, Węgry ale też do Argentyny, Brazylii, Hiszpanii i RFN za pomocą Centrali Importowo-Eksportowej Chemikaliów "Ciech".
 |
| Po obiektach fabryki już ani śladu... |
9. Burckhardt Compression
Zanim powstała fabryka sody, w 1903 roku Bernard Liban założył w Borku Fałęckim Fabrykę Produktów Chemicznych "Liban". Zakład ten produkował nawozy sztuczne m.in. superfosfaty mineralne, kostne, amoniakalne, amoniakalno-potasowe oraz fluorokrzemian sodu oraz należał do Zjednoczenie Fabryk Superfosfatowych w Polsce. Fabryka zatrudniała 64 pracowników, podczas wojny spłonęła.
Więcej o Fabryce Produktów Chemicznych "Liban" w artykule:
 |
| Wyeksponowany kompresor szwajcarskiej firmy "Burckhardt Compression", który pracował kiedyć w dziale karbonizacji Fabryki Sody. W głębi na wzgórzu obiekty handlowe na miejscu dawnej Fabryki Armatur. |
Po wojnie tereny fabryki przejęła Łagiewnicka Fabryka Armatur Sp. z o.o. zmieniając nazwę na Krakowska Fabryka Armatur. Firma ta powstała w 1922 roku i zajmowała się produkcją armatury - przed wojną ok. 250 ton/rok przy zatrudnieniu 150 pracowników. Po wojnie znacjonalizowana fabryka znacznie zwiększyła potencjał produkcyjny. W latach 80. zatrudniała 3,5 tys. pracowników a produkowała 6300ton armatury, 1500ton odlewów i 3000ton kaloryferów. W 1999 roku mający problemy zakład został zrestrukturyzowany. Ostatecznie po 2006 roku produkcję przeniesiono do Niska na Podkarpaciu a na terenach fabryki zbudowano obiekty handlowe.
 |
| Kładka przystanku kolejowego "Sanktuarium". W głębi obiekty "Centrum Jana Pawła II". Na lewo widoczne są relikty wiaduktu, którym kiedyś wywożono odpady na teren osadników... |
Już w latach 70. podnoszono kwestię szkodliwego wpływu fabryki sody na otoczenie i środowisku. Położona kiedyś daleko za miastem fabryka została przez nie otoczona i nie mogła dalej funkcjonować. W 1984 roku zadecydowano o jej likwidacji do 1990 roku. W latach 1993-1996 większość obiektów fabryki została wyburzona a na jej terenie powstało centrum handlowe. Większy problem stanowiło zagospodarowanie terenów osadników. Na wyprodukowanie 1 tony sody zużywano ok 1,5 tony skały wapiennej, 500 kg soli i 200kg węgla. Ogromna ilość odpadów (głównie płynnych) była wywożona na specjalne hałdy - osadniki, które z racji na swój kolor nazywano Białymi Morzami. Skomplikowany proces rekultywacji tych terenów przeprowadzono w latach 1989-1995 a na terenie najstarszego osadnika w 2008 roku zaczęto budować obiekty sakralno-kulturalny - Centrum Jana Pawła II "Nie lękajcie się". Lokalizacja została wybrana nieprzypadkowo. Karol Wojtyła - przyszły papież Jan Paweł II pracował bowiem w fabryce sody w latach 1940-44. W 2016 roku zbudowano w pobliżu przystanek kolejowy o nazwie "Kraków-Sanktuarium".
 |
Tereny dawnej strefy przemysłowej w Borku Fałęckim Na niebiesko oznaczono trasę spaceru: 1. Wstęp - Dzielnica IX Łagiewniki-Borek Fałęcki 2. Fabryka Maszyn i Odlewnia "Borek" Sp. z o.o. 3. Huta żelaza Juliusza Epsteina 4. Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej 5. Austriackie Zakłady Solvay 6. Ernest Solvay i jego kongresy 7. Centrum Sztuki Współczesnej "Solvay" 8. Krakowskie Zakłady Sodowe 9. Burckhardt Compression 10. Likwidacja fabryki sody Na czerwono oznaczono lokalizacje dawnych obiektów przemysłowych: 11. Dawna fabryka Borek - obecnie Instytut Odlewnictwa 12. Dawny budynek dyrekcji Huty Żelaznej 13. Dawny budynek pieca martenowskiego Huty Żelaznej 14. Najstarszy budynek produkcyjny dawnej Fabryki Sody 15. Dawny dom robotniczy - obecnie Centrum Sztuki Współczesnej "Solvay" 16. Budynki mieszkalne wybudowane przez Fabrykę Solvay 17. Miejsce gdzie znajdowały się zbiorniki solanki i wody amoniakalnej 18. Budynek dyrekcji Krakowskich Zakładów Sodowych - obecnie oddział ZUS 19. Wyeksponowany kompresor szwajcarskiej firmy "Burckhardt Compression" 20. Tereny gdzie kiedyś znajdowała się Krakowska Fabryka Armatur 21. Relikty wiaduktu którym wywożono odpady poprodukcyjne na tereny osadników |
* * *
Artykuł ten jest relacją ze spaceru, który odbył się 24 września 2023 roku w ramach XXII Podgórskich Dni Otwartych Drzwi. Wszystkim uczestnikom serdecznie dziękuję za tak liczne przybycie i obecność do końca trasy - pomimo pogody, która straszyła deszczem.
