Podróżując po Polsce w sezonie wakacyjnym można napotkać nieliczne ale funkcjonujące jeszcze koleje wąskotorowe. Są one dziś wyłącznie atrakcją turystyczną ale stanowią także istotne dziedzictwo techniczne i kulturowe świadczące o historii regionu przez który przebiegały. Na terenie kraju funkcjonuje obecnie 25 takich "kolejek", niestety żadna w Małopolsce...
* * *
Dynamiczny rozwój kolei następował w XIX wieku. Powstawały wtedy nie tylko linie magistralne łączące ze sobą poszczególne kraje i regiony danego kraju ale również linie lokalne. Oprócz regionalnych kolei normalnotorowych - o takim samym rozstawie szyn jak linie główne - budowano też tańsze koleje wąskotorowe. Pierwsze linie tego typu powstawały jako koleje przemysłowe - tak powstała sieć kolei na Górnym Śląsku o unikalnej szerokości 785mm, której budową zajmowało się powstałe w 1851 roku Górnośląskie Towarzystwo Kolejowe. Podobnie sieć kolei na Żuławach powstała w wyniku połączenia istniejących tam od 1886 roku kolei cukrowniczych. W 1892 roku w Prusach powstała ustawa o kolejach lokalnych ułatwiająca powstawanie kolei lokalnych - również wąskotorowych. W latach 1886-1903 powstały m.in. koleje: żnińska, wyrzyska, bydgoska, jarocińska, wrzesińska, witkowska, średzka, śmigielska i krotoszyńska o łącznej długości 918 km.
 |
| Skansen Kolei Żnińskiej w Wenecji |
Zdecydowanie gorsze warunki dla rozwoju kolei istniały w zaborze rosyjskim gdzie istniała doktryna obrona "terytorium buforowego" bez infrastruktury drogowej. Z publicznych kolei wąskotorowych powstały tam jedynie kolej piotrkowska oraz koleje dojazdowe w okolicach Warszawy: jabłonowska, marecka, wilanowska i grójecka - w sumie 438 km torów.
Koleje wąskotorowe w Galicji
W zaborze austriackim również funkcjonowała ustawa o budowie kolei lokalnych na wzór tej pruskiej. Niestety tutaj powstała tylko jedna linia wąskotorowa z Przeworska do Dynowa o długości 46 km. Kolej ta została zbudowana w latach 1902-1904 z typowym dla kolei w cesarstwie tzw. "rozstawem bośniackim" - 760mm a służyła m.in. obsłudze cukrowni w Przeworsku. Ten sam rozstaw miała, powstała w 1898 roku, niepubliczna kolej leśna z Nowego Łupkowa do Cisnej o długości 71 km. Z końcem XIX wieku rozważano budowę kolei wąskotorowej z Chabówki do Zakopanego, ostatecznie zadecydowano jednak o stworzeniu linii normalnotorowej. Fiaskiem zakończył się też projekt budowy kolei wąskotorowej z Podgórza do Myślenic. Koncesji nie otrzymał ani wariant poprowadzenia torów ulicami miasta ani wariant z przebiegiem wzdłuż linii transwersalnej.
 |
| Projekt lokalizacji stacji Podgórze projektowanej linii wąskotorowej do Mszany przez Myślenice Mapa ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa |
Koleje wąskotorowe w Niepodległej Polsce
W okresie I wojny światowej armia niemiecka dla swoich celów budowała koleje polowe (o rozstawie 600mm), które po wojnie przejęte przez samorząd stały się zalążkiem nowych linii kolejowych. W ten sposób powstała kolej rogowska, myszyniecka czy jędrzejowska. Ta ostatnia miała stację styczną z koleją normalnotorowa m.in w Kocmyrzowie (kolej Kraków-Kocmyrzów). Armia niemiecka wykorzystywała też istniejące koleje cukrownicze rozbudowując je o nowe odcinki - tak powstała rozległa sieć kolei kujawskich czy kolej mławska.
 |
| Dwa pociągi - normalnotorowy i wąskotorowy na stacji w Kocmyrzowie |
Połączenie kolei polowych w świętokrzyskim jest zasługą starostwa powiatowego w Pińczowie. Starostwo powiatowe w Sochaczewie w 1922 roku zbudowało od podstaw 33 km linię do Tułowic i Wyszogrodu. W 1925 roku w Polsce było około 3600 km wąskotorowych linii kolejowych użytku publicznego z czego 2200 km było zarządzane przez PKP. Publiczne koleje w 1925 roku przewiozły 1,6 mln pasażerów i 3,6 mln ton towarów. Oprócz linii publicznych istniało ponad 7,5 tys. linii wąskotorowych przemysłowych. W Krakowie koleje takie były używane m.in. w wodociągach, kamieniołomach, cegielniach i tartakach.
 |
| Budynek dworca wąskotorowego w Sochaczewie |
Koleje wąskotorowe w PRL
Podczas II wojny światowej koleje wąskotorowe doznały sporych strat (80% taboru i 50% torów). W wyniku korekty granic na terenie Polski znalazła się cała kolej górnośląska oraz rozległe sieci kolei na pomorzu zachodnim (które połączono w jedną sieć) oraz kolej na Żuławach. Wszystkie koleje publiczne zostały znacjonalizowana i znalazły się pod zarządem PKP. Po odbudowie w 1952 roku sieć kolei wąskotorowych posiadała 3913 km torów. W 1955 roku koleje wąskotorowe przewiozły 4,3 mln pasażerów i 6,2 mln ton towarów. W tym okresie podjęto decyzje o ujednoliceniu rozstawu szyn na 750mm. Inny rozstaw pozostał tylko na: kolei górnośląskiej - 785mm, pomorskiej i grójeckiej - 1000mm oraz bydgoskiej i żnińskiej - 600mm. Dokonano też zakupów nowego taboru - parowozów serii Px48 (93 szt.), wagonów pasażerskich 1Aw (200szt) i 3Aw (75szt) oraz czteroosiowych wagonów towarowych. Do użytku wprowadzono też transportery umożliwiające transport po wąskich torach wagonów normalnotorowych, co eliminowało konieczność przeładunku na stacjach stycznych. W wyniku tych działań w 1960 roku koleje wąskotorowe przewiozły aż 34,5 mln pasażerów oraz 12,7 mln ton towarów. W następnych latach przewozy pasażerskie nieco spadły - w 1970 roku było to 24mln osób.
 |
| Parowóz Px49 (bliźniaczy do Px48) stanowiący do lat 80-tych główną siłę pociągową kolei wąskotorowych w Polsce. |
Już od lat 50 tych uznawano kolej wąskotorową za przestarzały środek transportu i postanowiono je stopniowo zlikwidować (w 1973 roku zlikwidowano m.in. w całości kolej myszyniecką). Kryzys paliwowy lat 70-tych oraz ekonomiczny lat 80-tych powstrzymały zamiary dalszych likwidacji. Z uwagi na wyeksploatowany tabor z końcem lat 70-tych zakupiono rumuńskie lokomotywy spalinowe Lxd2 o mocy 450KM (164szt) i Lyd2 o mocy 300 KM (25szt) dzięki czemu można było wycofać najstarsze parowozy - wyprodukowane jeszcze przed 1945 rokiem. Przewozy towarowe nieco spadły, ale utrzymywały się nadal na wysokim poziomie w 1980 roku było to 8,9 mln ton. Najwięcej przewożono węgla (35%), rudy (9%), nawozów sztucznych i buraków cukrowych (po 7%), drewna i cementu (po 2,7%).
 |
| Odjazd muzealnego pociągu ze stacji Sochaczew. Wagony 1Aw ciągnie rumuńska lokomotywa Lxd2 |
W latach 70-tych nastąpił znaczny spadek przewozów pasażerskich - w 1980 roku przewieziono "tylko" 8,9 mln osób. Niestety niewiele robiono aby poprawić atrakcyjność kolei dojazdowych. Przeciwnie - likwidowano przewozy pasażerskie. Dopiero w 1986 roku zakupiono nowoczesne i oszczędne pasażerskie wagony motorowe Mbxd2 (32szt) oraz dopasowane do nich eleganckie wagony doczepne Bxhpi (100szt). Zauważano jednak iż przejazd koleją, zwłaszcza w turystycznych regionach, traktowana jest jako atrakcja. Wychodząc z tego założenia w 1972 roku utworzono skansen kolei wąskotorowej w Wenecji k. Żnina a w 1976 reaktywowano kursy pociągów na trasie ze Żnina przez Wenecję i Biskupin do Gąsawy. W 1978 roku uruchomiono turystyczny pociągi "Jantar Express" na kolei gdańskiej i utworzono skansen kolei w Gryficach. Kiedy w 1984 roku likwidowano kolej Sochaczewską zadecydowano o zamianie jej siedziby na skansen-muzeum, z którego odbywać się będą również turystyczne przejazdy na skraj Puszczy Kampinoskiej.
 |
| Mapa prezentująca istniejące w okresie PRL i obecnie sieci kolei wąskotorowych w Polsce Numeracja opisana w tabeli poniżej. Koleje funkcjonujące oznakowano na żółto. Czarne numery oznaczają koleje zarządzane przez PKP, zielone to dawne koleje leśne a czerwone - parkowe. |
| Nr | Nazwa kolei | Rok powstania | Szerokość toru [mm] | Długość linii [km] (1978) | Liczba pasażerów [tys.os.] (1978) | Ilość towarów [tys.ton] (1978) | Nazwa obecna / komentarz | Obecna długość lini [km] | Zachowanie lini |
| 1 | Pomorska | 1896 | 1000 | >460 | 806 | 270 | Nadmorska Kolej Wąskotorowa | 39,4 | |
| 2 | Koszalińska Kolej Wąskotorowa | 14 | 11% | ||||||
| 3 | Gdańska | 1891 | 750 | 146 | 689 | 139 | Żuławska Kolej Dojazdowa | 32 | 21% |
| 4 | Ełcka | 1913 | 750 | 48 | 276 | 17 | Ełcka Kolej Wąskotorowa | 30 | 62% |
| 5 | Myszyniecka | 1915 | 600 | 42 | - | - | - zlikwidowana w 1973 roku | - | - |
| 6 | Mławska | 1915 | 750 | 126 | 128 | 302 | - ruch osobowy zamknięto w 1985 roku, planowane przywrócenie... | - | - |
| 7 | Żnińska | 1894 | 600 | 65 | 33 | 83 | Żnińska Kolej Wąskotorowa | 12 | 18% |
| 8 | Bydgosko-Wyrzyska | 1894 | 600 | 152 | 101 | 171 | Wyrzyska Kolejka Powiatowa Białośliwie | 6,1 | 4% |
| 9 | Gnieźnieńska | 1883 | 750 | >38 | - | - | Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa | 3,7 | 10% |
| 10 | Nasielska | 1950 | 750 | 26 | 381 | 100 | - kolej zamknięto w 2002 i zdemontowano po 2006 roku | - | - |
| 11 | Śmigielska | 1900 | 750 | 41 | 575 | ? | Śmigielska Kolej Wąskotorowa | 14,4 | 35% |
| 12 | Średzka | 1902 | 750 | >15 | 218 | 24 | Średzka Kolej Powiatowa | 14 | 100% |
| 13 | Kaliska | 1913 | 750 | 73 | 77 | 490 | Kaliska Kolej Dojazdowa | 15 | 20% |
| 14 | Krotoszyńska | 1900 | 750 | 50 | 841 | 290 | Pleszewska Kolej Lokalna | 4 | 8% |
| 15 | Kujawska | 1910 | 750 | 461 | 973 | 967 | - Krośniewicka Kolej Dojazdowa - funkcjonowała w latach 2001-2008 | - | - |
| 16 | Rogowska | 1915 | 750 | 49 | 100 | 263 | Kolej Wąskotorowa Rogów–Rawa–Biała | 8+19 | 55% |
| 17 | Sochaczewska | 1922 | 750 | 32 | 216 | 10 | Sochaczewska Kolej Wąskotorowa | 17,8 | 55% |
| 18 | Grójecka | 1898 | 1000 | 71 | 302 | 183 | Piaseczyńsko-Grójecka Kolej Wąskotorowa | 15 | 21% |
| 19 | Nałęczowska | 1892 | 750 | 52 | 487 | 200 | Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa | 20 | 38% |
| 20 | Starachowicka | 1951 | 750 | 20 | 14 | 71 | Starachowicka Kolej Wąskotorowa | 5+7 | 60% |
| 21 | Jędrzejowska | 1915 | 750 | 314 | 83 | 918 | Świętokrzyska Kolejka Wąskotorowa | 17 | 5,4% |
| 22 | Górnośląska | 1853 | 785 | 170 | 262 | 4999 | Górnośląskie Koleje Wąskotorowe | 21 | |
| 23 | Kolej Wąskotorowa w Rudach | 7 | 16% | ||||||
| 24 | Przeworska | 1904 | 750 | 46 | 98 | 174 | Przeworska Kolej Dojazdowa Pogórzanin | 19+9 | 60% |
| 25 | Kwidzyńska | 1901 | 750 | 37 | 191 | 4 | - zlikwidowana w 1985 roku | - | - |
| 26 | Opalenicka | 1886 | 750 | 71 | 261 | 113 | - zlikwidowana po 1995 roku | - | - |
| 27 | Jarocińska | 1902 | 600 | 83 | 80 | 50 | - zawieszona w 1991 roku, rozebrana w 1993 roku | - | - |
| 28 | Piotrkowska | 1902 | 750 | 16 | 481 | 180 | - zawieszona w 1986 roku, rozebrana po 2005 roku | - | - |
| 29 | Wieluńska | 1896 | 750 | 28 | 118 | - | - zawieszona w 1987, zlikwidowana w 1988 roku | - | - |
| 30 | Wrocławska | 1894 | 750 | 79 | 191 | 2 | - odcinek Wrocław Trzebnica zlikwidowany w 1967, pozostała część w 1991 roku | - | - |
| 31 | Hrubieszowska | 1901 | 750 | 149 | 232 | 460 | - ostatni czynny odcinek zlikwidowano i rozebrano w 1991 roku | - | - |
| Razem PKP (1978): | 2880 | 8271 | 10482 | Obecnie funkcjonuje 20 z nich: | 346 | 12% | |||
| 32 | dawna leśna | 1916 | 600 | 20? | - | - | Wigierska Kolej Wąskotorowa | 20 | 100% |
| 33 | dawna leśna | 1915 | 600 | >123 | - | - | Wąskotorowe Kolejki Leśne (w Puszczy Białowieskiej) | 22 | 18% |
| 34 | dawna leśna | 1898 | 750 | 73 | - | - | Bieszczadzka Kolejka Leśna | 20 | 27% |
| 35 | parkowa | 1972 | 600 | 3,5 | - | - | Kolejka Parkowa Maltanka w Poznaniu | 3,5 | 100% |
| 36 | parkowa | 2012 | 750 | 3,5 | - | - | Krośnicka Kolej Wąskotorowa | 3,5 | 100% |
| 37 | parkowa | 1957 | 900 | 5,2 | - | - | Kolej parkowa w Parku Śląskim - zawieszono w 2017 roku | - | - |
| 38 | parkowa | 1964 | 600 | 4,5 | - | - | Młodzieżowa Kolejka Wąskotorowa "Lajkonik" w Krakowie - zlikwidowana w 1970 roku | - | - |
| 39 | parkowa | 1979 | 600 | 1,6 | - | - | Kolej parkowa w Ostrowie Wielkopolskim - zawieszono w 2004 roku | - | - |
| 40 | parkowa | 1996 | 600 | 2,2 | - | - | Myślęcińska Kolejka Parkowa w Bydgoszczy - zlikwidowana w 2013 roku | - | - |
| Razem inne: | 236,5 | - | - | Obecnie funkcjonuje 5 z nich: | 69 | - |
W latach 90-tych, z uwagi na zupełnie nową sytuację ekonomiczną nastąpił już dramatyczny spadek przewozów na kolejach wąskotorowych. Ostatecznie w 2001 roku PKP postanowiła zlikwidować wszystkie koleje wąskotorowe. Likwidowane koleje mogły być przejmowane przez samorządy, te nie były jednak zawsze na to przygotowane. O tym jak potoczyły się losy kolei dojazdowych będzie w następnej części tymczasem chciałbym opisać kolej które od początku powstawały jako atrakcja.
Koleje parkowe w Polsce
Kolej parkowa (w odróżnienia od kolei lilipuciej) służy głównie rekreacji ale używa taboru i rozstawu szyn typowego dla zwykłych kolei wąskotorowych. Jej trasa bywa ustalona tak, aby można było odbyć też podróż z punktu do punktu - zatem może też pełnić funkcję transportową na terenie parku. Pierwsza kolej tego typu w Polsce powstała w Parku Śląskim.
 |
| Wagony motorowe z doczepami przy peronie stacji "Planetarium" w latach 60-tych |
Park Śląski, nazywany wcześniej Wojewódzkim Parkiem Kultury i Wypoczynku powstawał od 1951 roku na terenach hałd, zapadlisk i nieużytków górniczych na pograniczu Katowic i Chorzowa. W Parku zlokalizowano stadion, ogród zoologiczny, wesołe miasteczko, planetarium i inne obiekty. W 1957 roku uruchomiono też kolej wąskotorową. Początkowo prześwit wynosił 1000mm a tabor stanowiły 3 wagony motorowe z doczepami. W 1966 roku wymieniono zużyty tabor na lokomotywy 2WLs50 a później mocniejsze WLs75 które ciągnęły charakterystyczne wagony letniaki których 10 szt. zbudowano specjalnie do obsługi parku. Przy okazji musiano zmienić prześwit na nietypowy - 900mm.
 |
| Lokomotywa WLs75 i wagony letnie na stacji "Zoo" |
Trasa kolei posiadała 3 przystanki: "Przystań", "Planetarium" i "Zoo", a później trasę przedłużono do 5,2 km i stacji "Wesołe Miasteczko". W 2012 roku z uwagi na zły stan techniczny przystąpiono do remontu, przy okazji zmieniając prześwit na typowy dla kolei górnośląskiej - 785 mm. W 2014 roku przywrócono kursowanie pociągów tylko na 1km odtworzonym odcinku z "Wesołego Miasteczka" do "Zoo". Niestety nie odbudowano reszty trasy i w związku z tym operator w 2017 roku zawiesił kursowanie pociągów.
 |
| Przystanek "Zoo" z nowym rozstawem szyn. Niestety kolej nie jeździ... |
W latach 1962-1964 kolej tego typu uruchomiono też w Krakowie na liczącej 4,5 km malowniczej trasie po wiślanym wale przeciwpowodziowym z ul. Wioślarskiej na Bielany. Tabor stanowiły parowozy Riesa T2 i wagony z likwidowanej Kolei Myszynieckiej (600mm). Niestety wykonane niedbale torowisko wymusiło wstrzmanie ruchu na tej linii już 3 lata po jej otwarciu...
Parowozy typu Riesa T2 kolei "Lajkonik" na stacji "Salwator"przy kolejowym klubie wodnym w 1965 roku
W 1972 roku oddano do użytku Kolejkę Parkową Maltanka w Poznaniu. Jej 3,5 km trasa przebiega wzdłuż Jeziora Maltańskiego ze stacji Maltanka (obok ronda Środka) do stacji Zwierzyniec (obok Zoo). W latach 80-tych kolej cieszyła się ogromną popularnością przewożąc rocznie nawet 200 tys. pasażerów. Na stacjach końcowych znajdują się pętle a w połowie trasy mijanka. Kolej jest wyposażona w semafory świetlne oraz zwrotnice sterowane automatycznie. Tabor stanowią wagony letnie ciągnięte przez spalinową lokomotywę WLs50. Okresowo uruchamiany jest też parowóz Borsig Bn2t z 1925 roku.
 |
| Pociąg kolei parkowej na stacji "Maltanka" W głębi widoczny eksponat - parowóz Tx26 |
W 1979 roku utworzono kolej w Parku Kultury i Wypoczynku Piaski-Szczygliczka w Ostrowie Wielkopolskim. Trasa o długości 1,6 km okalała część jeziora i była obsługiwana lokomotywami Wls40 i Wls50 ciągnącymi wagoniki letnie. W latach 90-tych kolej ta nie cieszyła się popularnością i w 2004 roku kursowanie jej zawieszono.
Podobną kolej zbudowano w 1996 roku w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku k. Bydgoszczy. Zbudowano ją wykorzystując elementy z likwidowanych Bydgoskich Kolei Dojazdowych. Trasa biegła z pod pętli tramwajowej Bydgoszcz Las Gdański do stacji Zacisze w samym centrum Parku (pomiędzy ogrodem Zoologicznym a Botanicznym). 2,2 km trasę obsługiwała wystylizowana na parowóz lokomotywka WLs40 i wagony letniaki. Niestety we wrześniu 2011 roku spłonęła lokomotywownia wraz z całym wyposażeniem i taborem znajdującym się wewnątrz. Po tym fakcie władze miejskie zadecydowały o likwidacji pozostałych elementów kolei...
 |
| Pociąg kolei myślęcińskiej w 2011 roku Zdjęcie ze strony: www.kolejka.bydgoszcz.pl |
Najmłodszą koleją parkową w Polsce jest Krośnicka Kolej Wąskotorowa. Powstała ona w 2013 roku z inicjatywy gminy Krośnice z dofinansowaniem z UE. 3km trasa ma formę połączonych pętli. Pomimo typowo "lunaparkowego" charakteru cieszy się popularnością przewożąc rocznie 24tys pasażerów. Niewątpliwą atrakcją jest sprawny parowóz Px48 który prowadzi pociągi w każdy weekend.
* * *
Omówienie sytuacji innych kolei wąskotorowych w kraju będzie za miesiąc tymczasem zapraszam na film z prezentacją Krośnickiej Kolei Wąskotorowej:
