Koleje wąskotorowe w Polsce cz.1

Podróżując po Polsce w sezonie wakacyjnym można napotkać nieliczne ale funkcjonujące jeszcze koleje wąskotorowe. Są one dziś wyłącznie atrakcją turystyczną ale stanowią także istotne dziedzictwo techniczne i kulturowe świadczące o historii regionu przez który przebiegały. Na terenie kraju funkcjonuje obecnie 25 takich "kolejek", niestety żadna w Małopolsce...

* * *

Dynamiczny rozwój kolei następował w XIX wieku. Powstawały wtedy nie tylko linie magistralne łączące ze sobą poszczególne kraje i regiony danego kraju ale również linie lokalne. Oprócz regionalnych kolei normalnotorowych - o takim samym rozstawie szyn jak linie główne - budowano też tańsze koleje wąskotorowe. Pierwsze linie tego typu powstawały jako koleje przemysłowe - tak powstała sieć kolei na Górnym Śląsku o unikalnej szerokości 785mm, której budową zajmowało się powstałe w 1851 roku Górnośląskie Towarzystwo Kolejowe. Podobnie sieć kolei na Żuławach powstała w wyniku połączenia istniejących tam od 1886 roku kolei cukrowniczych. W 1892 roku w Prusach powstała ustawa o kolejach lokalnych ułatwiająca powstawanie kolei lokalnych - również wąskotorowych. W latach 1886-1903 powstały m.in. koleje: żnińska, wyrzyska, bydgoska, jarocińska, wrzesińska, witkowska, średzka, śmigielska i krotoszyńska o łącznej długości 918 km.

Skansen Kolei Żnińskiej w Wenecji

Zdecydowanie gorsze warunki dla rozwoju kolei istniały w zaborze rosyjskim gdzie istniała doktryna obrona "terytorium buforowego" bez infrastruktury drogowej. Z publicznych kolei wąskotorowych powstały tam jedynie kolej piotrkowska oraz koleje dojazdowe w okolicach Warszawy: jabłonowska, marecka, wilanowska i grójecka - w sumie 438 km torów.

Koleje wąskotorowe w Galicji

W zaborze austriackim również funkcjonowała ustawa o budowie kolei lokalnych na wzór tej pruskiej. Niestety tutaj powstała tylko jedna linia wąskotorowa z Przeworska do Dynowa o długości 46 km. Kolej ta została zbudowana w latach 1902-1904 z typowym dla kolei w cesarstwie tzw. "rozstawem bośniackim" - 760mm a służyła m.in. obsłudze cukrowni w Przeworsku. Ten sam rozstaw miała, powstała w 1898 roku, niepubliczna kolej leśna z Nowego Łupkowa do Cisnej o długości 71 km. Z końcem XIX wieku rozważano budowę kolei wąskotorowej z Chabówki do Zakopanego, ostatecznie zadecydowano jednak o stworzeniu linii normalnotorowej. Fiaskiem zakończył się też projekt budowy kolei wąskotorowej z Podgórza do Myślenic. Koncesji nie otrzymał ani wariant poprowadzenia torów ulicami miasta ani wariant z przebiegiem wzdłuż linii transwersalnej.

Projekt lokalizacji stacji Podgórze
projektowanej linii wąskotorowej do Mszany przez Myślenice
Mapa ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa

Koleje wąskotorowe w Niepodległej Polsce

W okresie I wojny światowej armia niemiecka dla swoich celów budowała koleje polowe (o rozstawie 600mm), które po wojnie przejęte przez samorząd stały się zalążkiem nowych linii kolejowych. W ten sposób powstała kolej rogowska, myszyniecka czy jędrzejowska. Ta ostatnia miała stację styczną z koleją normalnotorowa m.in w Kocmyrzowie (kolej Kraków-Kocmyrzów). Armia niemiecka wykorzystywała też istniejące koleje cukrownicze rozbudowując je o nowe odcinki - tak powstała rozległa sieć kolei kujawskich czy kolej mławska.

Dwa pociągi - normalnotorowy i wąskotorowy
na stacji w Kocmyrzowie

Połączenie kolei polowych w świętokrzyskim jest zasługą starostwa powiatowego w Pińczowie. Starostwo powiatowe w Sochaczewie w 1922 roku zbudowało od podstaw 33 km linię do Tułowic i Wyszogrodu. W 1925 roku w Polsce było około 3600 km wąskotorowych linii kolejowych użytku publicznego z czego 2200 km było zarządzane przez PKP. Publiczne koleje w 1925 roku przewiozły 1,6 mln pasażerów i 3,6 mln ton towarów. Oprócz linii publicznych istniało ponad 7,5 tys. linii wąskotorowych przemysłowych. W Krakowie koleje takie były używane m.in. w wodociągach, kamieniołomach, cegielniach i tartakach.

Budynek dworca wąskotorowego w Sochaczewie

Koleje wąskotorowe w PRL

Podczas II wojny światowej koleje wąskotorowe doznały sporych strat (80% taboru i 50% torów). W wyniku korekty granic na terenie Polski znalazła się cała kolej górnośląska oraz rozległe sieci kolei na pomorzu zachodnim (które połączono w jedną sieć) oraz kolej na Żuławach. Wszystkie koleje publiczne zostały znacjonalizowana i znalazły się pod zarządem PKP. Po odbudowie w 1952 roku sieć kolei wąskotorowych posiadała 3913 km torów. W 1955 roku koleje wąskotorowe przewiozły 4,3 mln pasażerów i 6,2 mln ton towarów. W tym okresie podjęto decyzje o ujednoliceniu rozstawu szyn na 750mm. Inny rozstaw pozostał tylko na: kolei górnośląskiej - 785mm, pomorskiej i grójeckiej - 1000mm oraz bydgoskiej i żnińskiej - 600mm. Dokonano też zakupów nowego taboru - parowozów serii Px48 (93 szt.), wagonów pasażerskich 1Aw (200szt) i 3Aw (75szt) oraz czteroosiowych wagonów towarowych. Do użytku wprowadzono też transportery umożliwiające transport po wąskich torach wagonów normalnotorowych, co eliminowało konieczność przeładunku na stacjach stycznych. W wyniku tych działań w 1960 roku koleje wąskotorowe przewiozły aż 34,5 mln pasażerów oraz 12,7 mln ton towarów. W następnych latach przewozy pasażerskie nieco spadły - w 1970 roku było to 24mln osób.

Parowóz Px49 (bliźniaczy do Px48) stanowiący do lat 80-tych
główną siłę pociągową kolei wąskotorowych w Polsce.

Już od lat 50 tych uznawano kolej wąskotorową za przestarzały środek transportu i postanowiono je stopniowo zlikwidować (w 1973 roku zlikwidowano m.in. w całości kolej myszyniecką). Kryzys paliwowy lat 70-tych oraz ekonomiczny lat 80-tych powstrzymały zamiary dalszych likwidacji. Z uwagi na wyeksploatowany tabor z końcem lat 70-tych zakupiono rumuńskie lokomotywy spalinowe Lxd2 o mocy 450KM (164szt) i Lyd2 o mocy 300 KM (25szt) dzięki czemu można było wycofać najstarsze parowozy - wyprodukowane jeszcze przed 1945 rokiem. Przewozy towarowe nieco spadły, ale utrzymywały się nadal na wysokim poziomie w 1980 roku było to 8,9 mln ton. Najwięcej przewożono węgla (35%), rudy (9%), nawozów sztucznych i buraków cukrowych (po 7%), drewna i cementu (po 2,7%). 

Odjazd muzealnego pociągu ze stacji Sochaczew.
Wagony 1Aw ciągnie rumuńska lokomotywa Lxd2

W latach 70-tych nastąpił znaczny spadek przewozów pasażerskich - w 1980 roku przewieziono "tylko" 8,9 mln osób. Niestety niewiele robiono aby poprawić atrakcyjność kolei dojazdowych. Przeciwnie - likwidowano przewozy pasażerskie. Dopiero w 1986 roku zakupiono nowoczesne i oszczędne pasażerskie wagony motorowe Mbxd2 (32szt) oraz dopasowane do nich eleganckie wagony doczepne Bxhpi (100szt). Zauważano jednak iż przejazd koleją, zwłaszcza w turystycznych regionach, traktowana jest jako atrakcja. Wychodząc z tego założenia w 1972 roku utworzono skansen kolei wąskotorowej w Wenecji k. Żnina a w 1976 reaktywowano kursy pociągów na trasie ze Żnina przez Wenecję i Biskupin do Gąsawy. W 1978 roku uruchomiono turystyczny pociągi "Jantar Express" na kolei gdańskiej i utworzono skansen kolei w Gryficach. Kiedy w 1984 roku likwidowano kolej Sochaczewską zadecydowano o zamianie jej siedziby na skansen-muzeum, z którego odbywać się będą również turystyczne przejazdy na skraj Puszczy Kampinoskiej.

Mapa prezentująca istniejące w okresie PRL i obecnie sieci kolei wąskotorowych w Polsce
Numeracja opisana w tabeli poniżej. Koleje funkcjonujące oznakowano na żółto.
Czarne numery oznaczają koleje zarządzane przez PKP, zielone to dawne koleje leśne a czerwone - parkowe.

Nr	Nazwa kolei	Rok powstania	Szerokość toru [mm]	Długość linii [km] (1978)	Liczba pasażerów [tys.os.] (1978)	Ilość towarów [tys.ton] (1978)	Nazwa obecna / komentarz	Obecna długość lini [km]	Zachowanie lini
1	Pomorska	1896	1000	>460	806	270	Nadmorska Kolej Wąskotorowa	39,4
2							Koszalińska Kolej Wąskotorowa	14	11%
3	Gdańska	1891	750	146	689	139	Żuławska Kolej Dojazdowa	32	21%
4	Ełcka	1913	750	48	276	17	Ełcka Kolej Wąskotorowa	30	62%
5	Myszyniecka	1915	600	42	-	-	- zlikwidowana w 1973 roku	-	-
6	Mławska	1915	750	126	128	302	- ruch osobowy zamknięto w 1985 roku, planowane przywrócenie...	-	-
7	Żnińska	1894	600	65	33	83	Żnińska Kolej Wąskotorowa	12	18%
8	Bydgosko-Wyrzyska	1894	600	152	101	171	Wyrzyska Kolejka Powiatowa Białośliwie	6,1	4%
9	Gnieźnieńska	1883	750	>38	-	-	Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa	3,7	10%
10	Nasielska	1950	750	26	381	100	- kolej zamknięto w 2002 i zdemontowano po 2006 roku	-	-
11	Śmigielska	1900	750	41	575	?	Śmigielska Kolej Wąskotorowa	14,4	35%
12	Średzka	1902	750	>15	218	24	Średzka Kolej Powiatowa	14	100%
13	Kaliska	1913	750	73	77	490	Kaliska Kolej Dojazdowa	15	20%
14	Krotoszyńska	1900	750	50	841	290	Pleszewska Kolej Lokalna	4	8%
15	Kujawska	1910	750	461	973	967	- Krośniewicka Kolej Dojazdowa - funkcjonowała w latach 2001-2008	-	-
16	Rogowska	1915	750	49	100	263	Kolej Wąskotorowa Rogów–Rawa–Biała	8+19	55%
17	Sochaczewska	1922	750	32	216	10	Sochaczewska Kolej Wąskotorowa	17,8	55%
18	Grójecka	1898	1000	71	302	183	Piaseczyńsko-Grójecka Kolej Wąskotorowa	15	21%
19	Nałęczowska	1892	750	52	487	200	Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa	20	38%
20	Starachowicka	1951	750	20	14	71	Starachowicka Kolej Wąskotorowa	5+7	60%
21	Jędrzejowska	1915	750	314	83	918	Świętokrzyska Kolejka Wąskotorowa	17	5,4%
22	Górnośląska	1853	785	170	262	4999	Górnośląskie Koleje Wąskotorowe	21
23							Kolej Wąskotorowa w Rudach	7	16%
24	Przeworska	1904	750	46	98	174	Przeworska Kolej Dojazdowa Pogórzanin	19+9	60%
25	Kwidzyńska	1901	750	37	191	4	- zlikwidowana w 1985 roku	-	-
26	Opalenicka	1886	750	71	261	113	- zlikwidowana po 1995 roku	-	-
27	Jarocińska	1902	600	83	80	50	- zawieszona w 1991 roku, rozebrana w 1993 roku	-	-
28	Piotrkowska	1902	750	16	481	180	- zawieszona w 1986 roku, rozebrana po 2005 roku	-	-
29	Wieluńska	1896	750	28	118	-	- zawieszona w 1987, zlikwidowana w 1988 roku	-	-
30	Wrocławska	1894	750	79	191	2	- odcinek Wrocław Trzebnica zlikwidowany w 1967, pozostała część w 1991 roku	-	-
31	Hrubieszowska	1901	750	149	232	460	- ostatni czynny odcinek zlikwidowano i rozebrano w 1991 roku	-	-
	Razem PKP (1978):			2880	8271	10482	Obecnie funkcjonuje 20 z nich:	346	12%
32	dawna leśna	1916	600	20?	-	-	Wigierska Kolej Wąskotorowa	20	100%
33	dawna leśna	1915	600	>123	-	-	Wąskotorowe Kolejki Leśne (w Puszczy Białowieskiej)	22	18%
34	dawna leśna	1898	750	73	-	-	Bieszczadzka Kolejka Leśna	20	27%
35	parkowa	1972	600	3,5	-	-	Kolejka Parkowa Maltanka w Poznaniu	3,5	100%
36	parkowa	2012	750	3,5	-	-	Krośnicka Kolej Wąskotorowa	3,5	100%
37	parkowa	1957	900	5,2	-	-	Kolej parkowa w Parku Śląskim - zawieszono w 2017 roku	-	-
38	parkowa	1964	600	4,5	-	-	Młodzieżowa Kolejka Wąskotorowa "Lajkonik" w Krakowie - zlikwidowana w 1970 roku	-	-
39	parkowa	1979	600	1,6	-	-	Kolej parkowa w Ostrowie Wielkopolskim - zawieszono w 2004 roku	-	-
40	parkowa	1996	600	2,2	-	-	Myślęcińska Kolejka Parkowa w Bydgoszczy - zlikwidowana w 2013 roku	-	-
	Razem inne:			236,5	-	-	Obecnie funkcjonuje 5 z nich:	69	-

W latach 90-tych, z uwagi na zupełnie nową sytuację ekonomiczną nastąpił już dramatyczny spadek przewozów na kolejach wąskotorowych. Ostatecznie w 2001 roku PKP postanowiła zlikwidować wszystkie koleje wąskotorowe. Likwidowane koleje mogły być przejmowane przez samorządy, te nie były jednak zawsze na to przygotowane. O tym jak potoczyły się losy kolei dojazdowych będzie w następnej części tymczasem chciałbym opisać kolej które od początku powstawały jako atrakcja.

Koleje parkowe w Polsce

Kolej parkowa (w odróżnienia od kolei lilipuciej) służy głównie rekreacji ale używa taboru i rozstawu szyn typowego dla zwykłych kolei wąskotorowych. Jej trasa bywa ustalona tak, aby można było odbyć też podróż z punktu do punktu - zatem może też pełnić funkcję transportową na terenie parku. Pierwsza kolej tego typu w Polsce powstała w Parku Śląskim.

Wagony motorowe z doczepami
przy peronie stacji "Planetarium" w latach 60-tych

Park Śląski, nazywany wcześniej Wojewódzkim Parkiem Kultury i Wypoczynku powstawał od 1951 roku na terenach hałd, zapadlisk i nieużytków górniczych na pograniczu Katowic i Chorzowa. W Parku zlokalizowano stadion, ogród zoologiczny, wesołe miasteczko, planetarium i inne obiekty. W 1957 roku uruchomiono też kolej wąskotorową. Początkowo prześwit wynosił 1000mm a tabor stanowiły 3 wagony motorowe z doczepami. W 1966 roku wymieniono zużyty tabor na lokomotywy 2WLs50 a później mocniejsze WLs75 które ciągnęły charakterystyczne wagony letniaki których 10 szt. zbudowano specjalnie do obsługi parku. Przy okazji musiano zmienić prześwit na nietypowy - 900mm.

Lokomotywa WLs75 i wagony letnie na stacji "Zoo"

Trasa kolei posiadała 3 przystanki: "Przystań", "Planetarium" i "Zoo", a później trasę przedłużono do 5,2 km i stacji "Wesołe Miasteczko". W 2012 roku z uwagi na zły stan techniczny przystąpiono do remontu, przy okazji zmieniając prześwit na typowy dla kolei górnośląskiej - 785 mm. W 2014 roku przywrócono kursowanie pociągów tylko na 1km odtworzonym odcinku z "Wesołego Miasteczka" do "Zoo". Niestety nie odbudowano reszty trasy i w związku z tym operator w 2017 roku zawiesił kursowanie pociągów.

Przystanek "Zoo" z nowym rozstawem szyn.
Niestety kolej nie jeździ...

W latach 1962-1964 kolej tego typu uruchomiono też w Krakowie na liczącej 4,5 km malowniczej trasie po wiślanym wale przeciwpowodziowym z ul. Wioślarskiej na Bielany. Tabor stanowiły parowozy Riesa T2 i wagony z likwidowanej Kolei Myszynieckiej (600mm). Niestety wykonane niedbale torowisko wymusiło wstrzmanie ruchu na tej linii już 3 lata po jej otwarciu...

Parowozy typu Riesa T2 kolei "Lajkonik" na stacji "Salwator"

przy kolejowym klubie wodnym w 1965 roku

W 1972 roku oddano do użytku Kolejkę Parkową Maltanka w Poznaniu. Jej 3,5 km trasa przebiega wzdłuż Jeziora Maltańskiego ze stacji Maltanka (obok ronda Środka) do stacji Zwierzyniec (obok Zoo). W latach 80-tych kolej cieszyła się ogromną popularnością przewożąc rocznie nawet 200 tys. pasażerów. Na stacjach końcowych znajdują się pętle a w połowie trasy mijanka. Kolej jest wyposażona w semafory świetlne oraz zwrotnice sterowane automatycznie. Tabor stanowią wagony letnie ciągnięte przez spalinową lokomotywę WLs50. Okresowo uruchamiany jest też parowóz Borsig Bn2t z 1925 roku.

Pociąg kolei parkowej na stacji "Maltanka"
W głębi widoczny eksponat - parowóz Tx26

W 1979 roku utworzono kolej w Parku Kultury i Wypoczynku Piaski-Szczygliczka w Ostrowie Wielkopolskim. Trasa o długości 1,6 km okalała część jeziora i była obsługiwana lokomotywami Wls40 i Wls50 ciągnącymi wagoniki letnie. W latach 90-tych kolej ta nie cieszyła się popularnością i w 2004 roku kursowanie jej zawieszono.

Podobną kolej zbudowano w 1996 roku w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku w Myślęcinku k. Bydgoszczy. Zbudowano ją wykorzystując elementy z likwidowanych Bydgoskich Kolei Dojazdowych. Trasa biegła z pod pętli tramwajowej Bydgoszcz Las Gdański do stacji Zacisze w samym centrum Parku (pomiędzy ogrodem Zoologicznym a Botanicznym). 2,2 km trasę obsługiwała wystylizowana na parowóz lokomotywka WLs40 i wagony letniaki. Niestety we wrześniu 2011 roku spłonęła lokomotywownia wraz z całym wyposażeniem i taborem znajdującym się wewnątrz. Po tym fakcie władze miejskie zadecydowały o likwidacji pozostałych elementów kolei...

Pociąg kolei myślęcińskiej w 2011 roku
Zdjęcie ze strony: www.kolejka.bydgoszcz.pl

Najmłodszą koleją parkową w Polsce jest Krośnicka Kolej Wąskotorowa. Powstała ona w 2013 roku z inicjatywy gminy Krośnice z dofinansowaniem z UE. 3km trasa ma formę połączonych pętli. Pomimo typowo "lunaparkowego" charakteru cieszy się popularnością przewożąc rocznie 24tys pasażerów. Niewątpliwą atrakcją jest sprawny parowóz Px48 który prowadzi pociągi w każdy weekend.

* * *

Omówienie sytuacji innych kolei wąskotorowych w kraju będzie za miesiąc tymczasem zapraszam na film z prezentacją Krośnickiej Kolei Wąskotorowej: