Bocznice Krakowa - cz.2 - LK133 [2] (dawna Kolej Krakowsko-Górnośląska)

Pierwotnie cała obsługa towarów odbywała się w części towarowej dworca. Z czasem pojawiły się osobne bocznice obsługujące bezpośrednio składy lub fabryki. Również na linii górnośląskiej (obecna linia kolejowa nr 133) pojawiły się takie bocznice.

* * *

W 1910 roku zaplanowano budowę nowego dworca pasażerskiego, ale wcześniej musiano zbudować nową stację towarową. Dworzec towarowy powstał w latach 1909-1913 pomiędzy ulicami Kamienną i Prądnicką, ale jego integralną częścią była stacja zestawcza, która powstała dalej na zachód z przebudowanej stacji manewrowej Kolei Cyrkumwalacyjnej.

8. Kraków Główny Zachód (stacja zestawcza, skład opału)

W 1887 roku zbudowano Kolej Cyrkumwalacyjną (obwodową) biegnącą wałem twierdzy (obecnie Aleje Trzech Wieszczów) do stacji Podgórze-Bonarka. Aby odciążyć już sporo wówczas obciążony dworzec krakowski zaplanowano budowę stacji manewrowej (Krakau Rangierbahnhof) na zachód od łącznicy Kolei Cyrkumwalacyjnej. Powstała wówczas grupa 7 torów o długości 800 metrów, a w kierunku zachodnim powstał jeszcze 300 metrowy tor wyciągowy oraz tor łączący stację manewrową z dworcem krakowskim, który pozwalał na ruch manewrowy bez blokowania torów szlakowych.

Jedyna pozostałość po dawnej stacji manewrowej Kolei Cyrkumwalacyjnej.
Wieża wodna w 2016 roku straciła dach, ale nikt się nie interesuje tym zabytkiem.

Poza torami na stacji powstały też budynki - służbowo-mieszkalny, magazynowy oraz wieża wodna dla obsługi parowozów. Z uwagi na przecięcie dróg do Prądnika i Toń wybudowano także dwa wiadukty podziemne. Pierwszy wiadukt w ciągu ulicy Prądnickiej spowodował zmianę przebiegu tej ulicy (pierwotny to obecna ulica Zbożowa). Drugi mniejszy wiadukt powstał w ciągu ulicy Łokietka.

Plan stacji manewrowej Kolei Cyrkumwalacyjnej z 1894 roku
widoczny odchodzący tor Kolei Cyrkumwalacyjnej,
oraz bocznica Miejskiego Zakładu Sanitarnego
Ilustracja z Centralnego Archiwum Wojskowego sygn. Dok.V.I.371.5.148

Kolej Cyrkumwalacyjna w założeniu miała umożliwiać ruch pociągów z kolei Północnej do Transwersalnej z pominięciem kolei Karola Ludwika. Jednak po nacjonalizacji kolei (zakończonej w 1907 roku) jej znaczenie było marginalne. Ostatecznie w związku z decyzja o budowie nowego Dworca Towarowego w 1910 roku zadecydowano o likwidacji tej krótkiej linii. W latach 1909-1913 zbudowano nowy dworzec Towarowy. Integralną częścią tej inwestycji była przebudowa stacji manewrowej na stację zestawczą (dworzec wstępny).

Relikty zasiek węglowych w północnej części stacji zestawczej.
Skład opałowy przestał funkcjonować w 1979 roku, a zasieki rozebrano w 2022 roku.

Stacja zestawcza po rozbudowie posiadała aż 33 tory położone po obu stronach torów szlakowych. Tory te miały różne funkcje (pogotowia, zestawcze, objazdowe) oraz różne długości (od 241 do 859 m). W miejscu dawnego toru wyciągowego zbudowano górkę rozrządową. Po północnej stronie utworzono skład opału z 40 komorami rozdzielonymi betonowymi przegrodami (tzw. zasieki). Z południowej strony wytyczono ciąg komunikacyjny - ulicę Składową a przy niej cztery budynki mieszczące biura oraz mieszkania dla pracowników. Poszerzono też wiadukt w ciągu ulicy Łokietka oraz zbudowano nowe wiadukty (ul. Racławicka i ul. Wrocławska).

Jedna z nastawni stacji zestawczej (zachodnia głowica)
zbudowanych w okresie niemieckiej okupacji.
W głębi widoczne osiedle mieszkaniowe powstałe w miejscu dawnej fabryki WSK.

W okresie okupacji niemieckiej rozpoczęto modernizację stacji zestawczej nazwanej dworcem rozrządowym Kraków Zachód (Verschiebebahnhof Krakau West). Największe zmiany zaszły w zakresie układu torowego i rozjazdów oraz systemu sterowania - zamiast posterunków zwrotniczych rozpoczęto prace nad sterowaniem ruchem z centralnych nastawni. Dwie nastawnie powstały przy głowicach samej stacji a trzecia na końcu zmodernizowanej górki rozrządowej, gdzie zlokalizowano też odgałęzienie zbudowanej w latach 1942–1943 kolei obwodowej: Łobzów – Olsza – Płaszów/Prokocim Rozrządowy. Wszystkich prac modernizacyjnych nie ukończono z uwagi na działania obronno-defensywne w jesieni 1944 roku...

Wiata do obsługi pociągów PKP Intercity w południowej części Dworca Zachód.
Obok dawny magazyn przy ul. Składowej pełniący obecnie funkcję wagonowni.
Zdjęcie: bazakolejowa.pl

Od lat 50-tych XX w. większość pociągów towarowych obsługiwana była już na stacjach rozrządowych Prokocim oraz Nowa Huta. W latach 70-tych rozpoczęto przebudowę układu torowego stacji Kraków Zachód przystosowując ją do obsługi taboru pasażerskiego - po raz kolejny zaplanowano wtedy budowę nowego dworca pasażerskiego. Magazyn przy ulicy Składowej 17 użytkowany dotąd przez Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Handlu Artykułami Użytku Wielobranżowego przekształcono na biura oraz warsztaty wagonowe. Wybudowano też obok wiatę do obsługi wagonów. W latach 1990–1994 przebudowano układ torowy południowej części stacji oraz zmodernizowano sygnalizację i trakcję elektryczną. W 2001 roku ta część stacji znajduje się w gestii spółki PKP Intercity. W 2023 roku zmodernizowano zaplecze m.in. uruchomiono sezonową, automatyczną myjnię pociągów.

Hala Zakładu Maszyn Torowych w północnej części Dworca Zachód

Z końcem lat 80-tych XX w. w północnej części Dworca Zachód powstało zaplecze Zakładu Maszyn Torowych w postaci zespołu bocznic, torów odstawczych oraz hali. Stacjonują tam maszyny do utrzymania torowisk oraz pociągi ratunkowe. Najnowszą inwestycją na terenie Dworca Zachód jest powstałe w latach 2022-23 zaplecze techniczne dla Kolei Małopolskich. Powstała ogromna hala z przebiegającymi przez nią trzema torami o długości 140 metrów każdy. Jeden z nich to myjnia, pozostałe służą do obsługi technicznej pociągów tego operatora. Drogę dojazdową do tego obiektu wytyczono od ul. Doktora Twardego.

Hala obsługi pociągów Kolei Małopolskich.
W głębi po prawej hala Zakładu Maszyn Torowych.

9. Zakład Sanitarny, podstacja elektryczna, kotłownia

Jeszcze w czasie funkcjonowania stacji manewrowej z jej wschodniej głowicy wyprowadzono na północ bocznicę do Zakładu Kontumacyjnego na Prądniku Białym. Instytucja ta zajmowała się kontrolą sanitarną, dezynfekcją oraz ewentualną kwarantanną zwierząt (głównie bydła) przywożonych do miasta z obszarów, na których wystąpiło ryzyko epidemii. W późniejszym czasie w tym rejonie zbudowano Miejski Zakład Sanitarny (Obecnie Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II), który również był obsługiwany przez tę bocznicę (dostawa opału). Podczas przebudowy stacji manewrowej na dworzec wstępny przełożono wlot tej bocznicy na głowicę zachodnią (za wieżą wodną).

Bocznica prowadząca do zakładu kontumacyjnego na Prądniku Białym.
Ilustracja: Fragment mapy Twierdzy Kraków.

 

Podczas II Wojny Światowej na północ od Dworca Zachód zbudowano, biegnącą we wkopie, linię kolei obwodowej. Bocznicę do Zakładu Sanitarnego przerzucono wiaduktem ponad ta linią. Do tej pory obecne są żeliwne filary tego wiaduktu. Po wojnie w ramach akcji powszechnej elektryfikacji rozpoczęto budowę wokół Krakowa pierścienia sieci energetycznej o napięciu 220kV. Ciężkie urządzenia transformatorowe najwygodniej było transportować koleją, stąd stacje transformatorowe były często wyposażone we własne bocznice. Budowana w latach 50-tych stacja transformatorowa na Prądniku Białym została zlokalizowana tak, aby wykorzystać do jej budowy istniejącą bocznicę szpitala, którą skrócono i wprowadzono łukiem na teren stacji transformatorów.

Ciepłownia osiedlowa przy ul. Kluczborskiej - kiedyś węglowa obecnie gazowa.
Węgiel do niej dostarczany był koleją.

W 1968 roku na terenie Prądnika Białego rozpoczęto budowę dużego osiedla mieszkaniowego - "XXX-lecia PRL" (obecnie Osiedle Krowodrza Górka). Dla zaopatrzenia osiedla w ciepło (CO i CWU) zbudowano dużą ciepłownię przy ul. Kluczborskiej. Kotłownia ta zaopatrywała w ciepło również Szpitale Miejskie (obecny Jana Pawła i Narutowicza). Węgiel do niej był również dostarczany koleją - składowisko opału zlokalizowano wzdłuż toru. W latach 70-tych i 80-tych XX w. sukcesywnie likwidowano w Krakowie osiedlowe kotłownie węglowe, podłączając osiedla mieszkaniowe do dużych miejskich elektrociepłowni (Łęg, Nowa Huta, Skawina) lub modernizując je na gazowe (jak w przypadku w/w kotłowni). Bocznicę do ciepłowni przy ul. Kluczborskiej zlikwidowano z końcem lat 70-tych w związku z budową ulicy Wandy Wasilewskiej (dziś ul. Doktora Twardego). Zlikwidowano także skład Centrali Złomu z krótkim odgałęzieniem tej bocznicy (obecnie znajdują się tam garaże dla mieszkańców).

10. Ulica Składowa (Magazyny rolnicze, wojskowe i szpital wojskowy)

Wzdłuż południowej części stacji zestawczej wyznaczono nową ulicę Składową (pomiędzy ul. Zbożową i Łokietka). Przy niej w czasach austriackich zbudowano magazyn wojskowy oraz tor okrążający go od południa. Magazyn ten wyburzono w latach 50-tych i na jego miejscu zbudowano 150-metrowej długości budynek magazynu Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu Artykułami Użytku Wielobranżowego, który później stał się wagonownią PKP. Od toru okrążającego ten magazyn wyprowadzono bocznicę (przecinającą ulicę Składową) do budynku Składu Rolniczego "Syndykat" przy ul. Zbożowej.

Skład Rolniczy "Syndykat" - widoczna rampa bocznicowa
Ilustracja: fotopolska.eu

Tuż obok składu "Syndykat" w latach 1928-1931 powstały magazyny Składu Rolniczego i Hodowli Nasion Czyżowskich. Dwa budynki tego składu są ustawione względem siebie pod kątem 90 stopni a przylegające do nich rampy są połączone z torem wjazdowym i wyciągowym (skierowanym pod katem 45 stopni względem nich) za pośrednictwem obrotnicy talerzowej. Obrotnice takie były dawniej często stosowane na terenie małych firm, gdzie nie było miejsca na klasyczne głowice ze zwrotnicami. Magazyny po II wojnie zajmowała Centrala Nasienna, ale bocznice przestano eksploatować w latach 90-tych. Unikalna zwrotnica została zezłomowana ok. 2000 roku.

Magazyny centrali nasiennej przy ul. Zbożowej
Widoczne miejsce po obrotnicy talerzowej.

W latach 1911–1912 u zbiegu ulic Łokietka i Składowej zbudowano zespół wojskowych magazynów zaopatrzeniowych. Już wtedy planowano budowę bocznicy kolejowej do nich, ale plan ten zrealizowano dopiero w latach 50-tych XX w. Na terenie tych magazynów funkcjonowała też kolejka wąskotorowa ułatwiająca rozładunek. Druga bocznica wyprowadzona z ulicy Składowej biegła 400 m na południe na teren Szpitala Wojskowego. Dla bezpieczeństwa odcięto wówczas ulicę Składową od Zbożowej na wysokości ul. Oboźnej.

Relikty bocznicy na terenie 5 Wojskowego
Szpitala Klinicznego przy ul. Wrocławskiej

Szpital wojskowy przy ul. Wrocławskiej został zbudowany w latach 1907 – 1911 ze składek społeczeństwa na wykup Wzgórza Wawelskiego z rąk austriackich (tam bowiem był zlokalizowany wcześniej austriacki szpital wojskowy). Po 1918 roku kompleks szpitala był zarządzany przez Wojsko Polskie jako 5 Wojskowy Szpital Okręgowy. Bocznica wybudowana na jego terenie służyła do zaopatrywania szpitalnej kotłowni w opał. W latach 80-tych zlikwidowano magazyny wojskowe i bocznice do nich prowadzącą. Relikty od dawna nieużywanej bocznicy szpitala nadal są obecne na jego terenie.

11. Bocznica fabryki WSK

W 1960 roku przy ulicy Wrocławskiej (tuż za ul. Łokietka) zlokalizowano fabrykę WSK (Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego). Produkowano w niej m.in. filtry powietrza, wentylatory, chłodnice. Bocznicę do tej fabryki wyprowadzono z zachodniej głowicy stacji Kraków Zachód. W latach 90-tych fabryka WSK została sprywatyzowana a po 2008 roku przeniesiona do Zabierzowa. Obiekty tego zakładu wyburzono a na jego terenie zbudowano osiedle mieszkaniowe. Resztki bocznicy zlikwidowano podczas przebudowy linii średnicowej.

Fragment mapy topograficznej z 1965 roku z układem torowym stacji Kraków Zachód:

1. Dawny magazyn obecnie wagonownia PKP Intercity,

2. Obecna lokalizacja hali Zakładu Maszyn Torowych,

3. Obecna lokalizacja hali obsługi pociągów Kolei Małopolskich,

4. Zasieki węglowe,

5. Bocznica stacji transformatorowej,

6. Lokalizacja kotłowni przy ul. Kluczborskiej,

7. Bocznica Centrali Złomu,

8. Magazyny wojskowe,

9. Dawny Skład Rolniczy "Syndykat",

10. Magazyny centrali nasiennej,

11. Bocznica do Szpitala Klinicznego,

12. Bocznica WSK

 
12. Rampa Piłsudskiego i fort nr.7

W latach 1942–1943 niemiecki okupant zbudował kolej obwodową (obecnie nazywany małą), która była włączona do linii kolejowej na Śląsk tuż przed ulicą Rydla. W latach 1952–1953, w związku z budową "dużej linii obwodowej" przesunięto odgałęzienie małej obwodnicy aż do nowego posterunku odgałęźnego Bronowice. W 1977 roku pomiędzy ulicami Racławicką i Wrocławską zbudowano przystanek osobowy "Łobzów" (pojedynczy peron wyspowy z wejściem z wiaduktu ul. Wrocławskiej). Przystanek ten został zbudowany w związku z planem uruchomienia kolei aglomeracyjnej ale powstał on w miejscu gdzie przed 1922 rokiem funkcjonował przystanek kolejowy zlikwidowany w związku z przejęciem terenu przez wojsko.

Rampa kolejowa w Łobzowie w październiku 1933 roku.
W głębi po prawej widoczny budynek przy ul. Wrocławskiej
obecnie zajmowany przez 16 Batalion Powietrzno-desantowy.
Zdjęcie: NAC

 

W 1931 roku przy linii kolejowej pomiędzy ul. Wrocławską i ul. Rydla, po jej południowej stronie zbudowano jednokrawędziową rampę o długości aż 400 metrów. Zadaniem tego obiektu była poprawa możliwości transportowych wojska zajmującego zespoły koszarowe przy ulicach Wrocławskiej i Głowackiego. Była to jedyna tak duża ładownia wojskowa w Krakowie. Od 1935 roku nazywano ją "Rampą Piłsudskiego". W okresie II wojny światowej Niemcy rozbudowali rampę Piłsudskiego wydłużając ją i zamieniając na dwukrawędziową. Pochylnię wjazdową zlokalizowano od strony ul. Rydla. Po wschodniej stronie zbudowano budynek warsztatowy oraz schronisko dla robotników obsługujących rampę.

Dawna rampa Piłsudskiego - wygląd obecny

Po II wojnie światowej rampa nadal była używana przez wojsko. Zbudowano nawet kolej wąskotorową ułatwiającą jej obsługę. Ponieważ znajdowała się tuż przy linii pasażerskiej była zbyt łatwo dostępna do obserwacji. Do bardziej tajnych celów używano rampy zbudowanej na ustronnym terenie zajmowanym przez dawny fort nr 7 znajdujący się za ulicą Rydla. Tuż za fortem zbudowano wojskową rampę kolejową do której bocznica odbijała łukiem na południe.

Dawna wojskowa rampa za fortem Nr 7
Obecnie znajduje się tu ogólnodostępny park.

Tuż za dawnymi ładowniami wojskowymi znajduje się w założeniu bezkolizyjny posterunek odgałęźny obsługujący dużą i małą obwodnicę kolejową a obecnie również kolej aglomeracyjną do Balic. Tory posterunku odgałęźnego Bronowice ciągną się aż do stacji Mydlniki, przed którą odłączała się kiedyś najdłuższa bocznica Krakowa.

Fragment sowieckiej mapy topograficznej na której widoczne są od lewej:

• wiadukty nad ul. Koniewa (Obecnie Armii Krajowej),
• posterunek odgałęźny Bronowice,
• rampa za dawnym fortem 7,
• dawna rampa Piłsudskiego.

13. Lotnisko Balice, baza paliwowa

Wojskowe lotnisko polowe w Balicach powstało jeszcze przed II wojną światową. W latach 50-tych zostało on rozbudowane a w 1956 roku na jego teren doprowadzono od stacji Mydlniki liczącą 12 km bocznicę.

Dawna bocznica lotniska Balice
(obecnie linia kolejowa nr 118)
1. Bocznica 8 Bazy Lotnictwa Transportowego JW 1155,
2. Już nieistniejąca bocznica betoniarni i składowiska kruszywa,
3. Bocznica bazy paliwowej nr 81 PKN "Orlen" Olszanica,
4. Dawny przystanek końcowy "Kolei na Lotnisko",
5. Przystanek końcowy kolei aglomeracyjnej "Kraków Lotnisko"
źródło: wikimapia.org

W 1964 roku, w związku z likwidacją lotniska Rakowice-Czyżyny, część lotniska w Balicach została udostępniona dla lotnictwa cywilnego. Lotnisko w Balicach było wielokrotnie rozbudowywane i modernizowane. Na potrzeby tej rozbudowy w okolicach obecnej ulicy Amazonek funkcjonowało składowisko kruszywa i betoniarnia, które zlikwidowano po 2014 roku. W połowie lat 80-tych przy bocznicy do Balic powstała baza paliwowa która obecnie funkcjonuje jako Baza Magazynowa nr 81 PKN "Orlen" Olszanica.

Poczatek bocznicy Bazy Magazynowej nr 81 PKN "Orlen" Olszanica

Z uwagi na wzrost przewozów pasażerskich w 2004 roku postanowiono stworzyć kolejowe pasażerskie połączenie z lotniska do miasta wykorzystując bocznicę lotniska. Bocznica awansowała wówczas do miana linii kolejowej nr 118. Trasa była obsługiwana spalinowymi szynobusami (SA101, SA109, SA133). Końcowy przystanek zlokalizowano przed bramą bazy wojskowej skąd do terminala lotniczego trzeba było dojechać autobusem.

Końcowy przystanek "Kolei na Lotnisko" w 2012 roku.
Ale na terminal lotniska pasazerskiego stamtąd było jeszcze pół kilometra...
W głębi brama na teren Bazy Lotnictwa Transportowego
ilustracja: bazakolejowa.pl

W 2013 roku rozpoczęto kolejną modernizację portu lotniczego ale także modernizację linii kolejowej 118. Została ona rozbudowana do dwutorowej, zelektryfikowana a na jej trasie zlokalizowano 3 nowe przystanki kolejowe (poza tym w samym terminalu lotniczym). Od 2015 roku dojeżdżają tam pociągi kolei aglomeracyjnej SKA1. Linia kolejowa nr 118 prowadzi do terminalu pasażerskiego, odcinek prowadzący do 8 Bazy Lotnictwa Transportowego jest teraz jej bocznicą.

Na wprost bocznica do bazy lotniczej.
Na prawo linia do terminalu lotniskowego.

14. Mydlniki wapiennik

Za stacją Mydlniki funkcjonowała kiedyś bocznica do kamieniołomu (okolice przystanku "Mydlniki wapiennik"). Następne bocznice istniały w Zabierzowie - do fabryki materiałów izolacyjnych, fabryki budowy maszyn i fabryki wyrobów metalowych. Kilkanaście bocznic funkcjonowało w Krzeszowicach z czego pozostały te prowadzące do Kopalni Porfiru "Zalas" i Kopalni Wapienia Czatkowice. Następne zgrupowanie bocznic funkcjonuje przy węzłowej stacji Trzebinia, ale na tym poprzestańmy...

Położenie bocznic linii kolejowej nr 133:
1. Bocznice w obrębie stacji Kraków Główny - strona wschodnia
2. Bocznice w obrębie stacji Kraków Główny - strona zachodnia
3. Bocznica Krajowego Składu Publicznego
4. Bocznica Zespołu Aprowizacyjnego Twierdzy Kraków
5. Tartak parowy przy ul. Warszawskiej
6. Dworzec Towarowy
7. Bocznica do rozładunku tramwajów
8. Kraków Główny Zachód (stacja zestawcza, skład opału)
9. Zakład Sanitarny, podstacja elektryczna, kotłownia
10. Ulica Składowa (Magazyny rolnicze, wojskowe i szpital wojskowy)
11. Bocznica fabryki WSK
12. Rampa Piłsudskiego i fort nr.7
13. Lotnisko Balice, baza paliwowa
14. Mydlniki - wapiennik
15. Zabierzów - fabryki

* * *

Na koniec film z ostatniego dnia funkcjonowania połączenia kolejowego do Balic po jeszcze wówczas jednotorowej, niezelektryfikowanej dawnej bocznicy lotniska.