Przemysł włókienniczy i odzieżowy - cz.3

Poważne zmiany w strukturze przemysłu odzieżowego zaszły podczas niemieckiej okupacji, wpływając na jego kształt po wojnie.

* * *

Pralnie i farbiarnie

Z przemysłem odzieżowym (chociaż nie tylko) związane są też firmy zajmujące się praniem i barwieniem tkanin czy gotowych ubrań. Również takie placówki znajdowały się na terenie miasta w okresie międzywojennym.

Reklama prasowa pralni "Tęcza"

Największą pralnią a nawet siecią pralni były Zakłady Przemysłowe "Tęcza" przy ulicy Czarnowiejskiej 74. Firma ta powstała w 1918 roku wchłaniając funkcjonującą tu wcześniej pralnię i farbiarnię "Polonia" Wilhelma Radera. Początkowo pralnia funkcjonowała w frontowym budynku przy ulicy Czarnowiejskiej. Budynek ten, wybudowany w 1912 roku, posiadał ciekawą formę z dwoma skrzydłami i cofniętą elewacją frontową. W 1920 roku powstał nowy piętrowy budynek pralni połączony z kamienicą frontową oszkloną pergolą. Za budynkiem pralni powstał później kolejny obiekt - budynek benzyniarki oraz kotłowni z nowym kominem fabrycznym.

Budynek pralni "Tęcza" z 1920 roku (wyburzony w 2013 roku).
W głębi widoczne akademiki AGH przy ulicy Reymonta.
Ilustracja: biuletyn.agh.edu.pl

Firma "Tęcza" działała prężnie zatrudniając 150 pracowników. Posiadała kilka punktów odbioru na terenie całego miasta. Oprócz pralni i farbiarni podjęła się też produkcji baterii (o czym pisałem przy okazji przemysłu elektrotechnicznego). Do produkcji baterii zbudowano osobny budynek o konstrukcji sztychulcowej (pruski mur).

Budynek frontowy dawnej pralni "Tęcza" przy ul. Czarnowiejskiej 74,
tuż przed jego wyburzeniem w 2013 roku.

Po wojnie firma "Tęcza" została znacjonalizowana i po przekształceniach zlikwidowana. W latach 1955-90 kompleks obiektów dawnej firmy "Tęcza" był użytkowany jako zespół gospodarczo - magazynowy, ale później pozbawiony gospodarza niszczał. W 2011 roku budynek frontowy spłonął, a w 2013 roku wyburzono wszystkie obiekty. Teren został przejęty przez AGH. W 2019 roku na posesji ukończono budowę budynku będącego siedzibą specjalności "Teleinformatyka".

Reklama prasowa pralni Franciszka Bębenka

Inną dużą firmą była powstała w 1907 roku Chemiczna Pralnia, Farbiarnia i Plisownia Franciszka Bębenka. Pralnia ta również posiadała wiele filii na terenie miasta, ale główna siedziba znajdowała się przy ulicy Grzegórzeckiej 32a. Ubrania do prania były przewożone firmowym samochodem z punktów odbioru do centrali, gdzie poddawano je wymaganym przez klienta procesom. Proces chemicznego prania odbywał się przy użyciu chemicznego środka o nazwie TRI. Białe kołnierzyki były chemicznie wybielane. Firma oferowała także usługę prania ekspresowego, które trwało tylko 6 godzin.

 

Pralnica bębnowa w pralni Franciszka Bębenka
Zdjęcie: NAC

Pralnia Bębenka działała także w okresie okupacji, a dzięki fili w getcie była zaangażowana w pomoc dla żydów. Po wojnie działalność firmy została zaniechana. Obiekty dawnej pralni zostały wyburzone dopiero w 2016 roku ale pusta posesja do tej pory nie została zagospodarowana...

Zabudowania pralni Franciszka Bębenka przy ulicy Grzegorzeckiej 32a w 1931 roku
Zdjęcie: NAC

Innymi większymi pralniami był też "As" przy ulicy Kątowej 9 oraz pralnia "Czystość" przy ulicy Dąbrowskiego 11.

Dawna pralnia "Czystość" przy ulicy Dąbrowskiego 11.
Obecnie budynek jest zasłonięty przez nowy apartamentowiec.

Przemysł odzieżowy podczas niemieckiej okupacji i tuż po niej

W czasie okupacji przeprowadzono dużą akcję likwidacyjno-komasacyjną w przemyśle odzieżowym, redukując zarówno ilość przedsiębiorstw jak i ilość osób w nich zatrudnionych. Nowe skomasowane firmy powstawały często na bazie dawnych przedsiębiorstw żydowskich, zatrudniano w nich robotników żydowskich z getta. Taką firmą była np. "Madritsch" powstała z połączenia przedwojennych "Strassberg" i "Hago". Przed końcem wojny z większości fabryk wywieziono wyposażenie oraz surowce. Tuż po wyzwoleniu udało się uruchomić tylko 5 fabryk w których produkowano włosiankę, materiał na ubrania robocze, mundury, ubrania cywilne i bieliznę.

Rok	Zakładów	Zatrudnienia	% zatrudnienia	w tym państwowych	spółdzielczych	prywatnych
1938	78	1662	8%	-	-	-
1945	21	1204	6%	-	-	-
1949	42	3536	10%	53%	36%	11%

Tabela prezentująca ilość zakładów i pracowników przemysłu włókienniczego i odzieżowego przed, w trakcie i po wojnie

W połowie 1945 roku utworzono Zjednoczenie Przemysłu Odzieżowego "Południe", którego zadaniem była koordynacja działalności wszystkich przedsiębiorstw odzieżowych. Akcja komasacyjna, którą rozpoczęli okupanci była kontynuowana również po wojnie. Wiele przedsiębiorstw pozostawało pod Tymczasowym Zarządem Państwowym a ten w komasacji widział uzyskanie oszczędności finansowych i sprawniejsze zarządzanie. Z połączenia Fabryki Sznurowadeł Geischalsa (ul. Rękawka 32) i "Pe-Pe-We" (ul. Mogilska 86) oraz trzech innych drobnych zakładów utworzono Państwowe Zakłady Włókiennicze "Wanda", w których w 1947 roku pracowało 95 osób. Z firmy Madritscha, M. Purchla oraz dwóch innych utworzono w 1948 roku Krakowskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego, podlegające Centralnemu Zarządowi Przemysłu Odzieżowego w Łodzi, które w 1949 roku zatrudniały 1206 pracowników. Skomasowano także wytwórnie guzików tworząc w 1948 roku Krakowskie Zakłady Przemysłu Guzikarsko-Galanteryjnego podległe Zjednoczeniu Przemysłu Guzikarsko-Galanteryjnego w Łodzi. W ich skład wchodziły: Zakład nr 1 przy ul. Krasickiego 18 (dawna fabryka braci Thorn) zatrudniający 156 osób, oraz Zakład nr 2 przy ul. Kalwaryjskiej 6 (dawna firma Tomaschek i Gruss) zatrudniający 138 pracowników. Niestety oczekiwane pozytywne efekty komasacji często nie następowały. Nie redukowano bowiem nadmiernie rozbudowanej administracji a sprawniejsza organizacja produkcji i zbytu nie była możliwa z uwagi na złą dystrybucję, reglamentację i utrzymywanie wysokich cen zbytu...

Niektóre z fabryk wymienionych w artykule:

1. Zakłady Przemysłowe "Tęcza" - ul. Czarnowiejska 74

2. Chemiczna Pralnia, Farbiarnia i Plisownia Franciszka Bębenka - ul. Grzegórzecka 32a

3. Pralnia "As" - ul. Kątowa 9

4. Pralnia "Czystość" - ul. Dąbrowskiego 11

5. Robotnicza Spółdzielnia Bieliźniarsko-Konfekcyjna im. J. Dąbrowskiego - ul. Wadowicka 5

6. Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Domino" - ul. Wielicka 25

7. Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Vistula" - ul. Nadwiślańska 11

Powojenny ruch spółdzielczy

Tuż po wojnie dał się zaobserwować spory ruch spółdzielczy, nie tylko w branży odzieżowej. Często w spółdzielnie przekształcały się przedsiębiorstwa prywatne w obawie przed planowaną nacjonalizacją, ale spółdzielnie powstawały też samorzutnie. Na bazie przedsiębiorstwa poniemieckiego Deutsche Uniformirungstatte powstała np. Spółdzielnia Pracy Polskie Zakłady Odzieżowe. Podobnie Fabryka Wyrobów Włókienniczych "Tatry" przekształciła się we Włókienniczą Spółdzielnię "Tatry". Powstała także żydowska spółdzielnia krawiecka "Konfekcja" w Rynku Głównym 37, zatrudniająca 130 osób (pełniąca rolę ośrodka rehabilitacji psychicznej).

Z innych spółdzielni powstałych w tym okresie należy wymienić:

• Włókiennicza Spółdzielnia Pracy "Wispol" - ul. Pstrowskiego 81,
• Usługowo-Wytwórcza Spółdzielnia Pracy "Moda" - ul. Bracka 4,
• Rzemieślnicza Spółdzielnia Pracy Bieliźniarzy i Pokrewnych Zawodów - ul. Bohaterów Stalingradu 26,
• Odzieżowa Spółdzielnia Pracy "Sprawność" - ul. Sebastiana 36,
• Dziewiarska Spółdzielnia Inwalidów "Robotnik" - ul. Kościuszki 86,
• Odzieżowa Spółdzielnia Pracy "Poldam" - ul. Krakowska 41,
• Odzieżowa Spółdzielnia Pracy "Wolność"

Robotnicza Spółdzielnia Bieliźniarsko-Konfekcyjna im. J. Dąbrowskiego

Spółdzielnia im. Jarosława Dąbrowskiego powstała w 1945 roku. Założyły ją uczestniczki powstania Warszawskiego, które ze zniszczonej stolicy uszły do Krakowa. Spółdzielnia ta znalazła siedzibę przy ulicy Wadowickiej 5, gdzie w późniejszym okresie powstał duży piętrowy budynek mieszczący nie tylko szwalnię ale także magazyny. Spółdzielnia początkowo wytwarzała szeroki asortyment bielizny damskiej i męskiej. Z czasem nastąpiła specjalizacja w kierunku koszul. Później rozszerzono asortyment o piżamy męskie oraz bluzki damskie. Spółdzielnia wprowadziła kilka innowacji które stały się standardem np. usztywnione kołnierze zamiast stosowanych wcześniej fiszbin, numerację obwodu kołnierza połączoną ze wzrostem czy indywidualne opakowanie w woreczku foliowym.

Praca w szwalni spółdzielni im. J. Dąbrowskiego
Ilustracja z już nieistniejącej strony dabrowski.com.pl

Spółdzielnia posiadała sklepy firmowe przy Małym Rynku i na ulicy Wiślnej. W latach 90-tych spółdzielnia rozpoczęła współpracę z markami odzieżowymi z Belgii i Niemiec. Produkcja eksportowa stanowiła większą część produkcji. Firma była też laureatem licznych nagród i wyróżnień na targach branżowych. Spółdzielnia utworzyła też punkt usługowy przy ulicy Siennej 7 podejmując się szycia na zamówienie dowolnych koszul i innych wyrobów.

Budynek dawnej spółdzielni im. J. Dąbrowskiego przy ul. Wadowickiej 5
Na dachu jeszcze widnieje szyld już nieistniejącej firmy…

W nowym stuleciu spółdzielnia próbowała budować sieć sprzedaży w powstających licznie galeriach handlowych. Niestety miała coraz większe problemy ze zbytem, zwłaszcza że załamał się eksport (koszule dla dotychczasowych odbiorców szyły tańsze dalekowschodnie szwalnie). W 2013 roku spółdzielnia została postawiona w stan likwidacji i rozpoczęła wyprzedaż majątku. Ostatecznie firma przestała istnieć w kwietniu 2015 roku...

Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Domino"

Przed wojną przy ulicy Wielickiej 25 istniała Fabryka Rękawiczek i Trykotaży należąca do Salomona, Samuela, Abrahama i Jana Lichtigów. W październiku 1939 roku została objęta zarządem komisarycznym i funkcjonowała odtąd pod niemiecką nazwą "Trikotagen Fabrik" zatrudniając 76 pracowników. Po wojnie fabryka została znacjonalizowana jako Państwowa Fabryka Przemysłu Dziewiarskiego nr 11. Nazwę zmieniono później na Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Domino".

W Zakładzie Dziewiarskim "Domino"
Ilustracja: "Głos Nowej Huty" Nr.21/1973

Fabryka "Domino" produkowała odzież dla kobiet, dzieci i młodzieży. W asortymencie produkcji znajdowały się m.in. sukienki, spodnie, bluzki, kamizelki i swetry. Oprócz zakładu przy ulicy Wielickiej 25 fabryka posiadała też filię w Nowej Hucie na os. Teatralnym, gdzie znajdowały się szwalnia, dziewiarnia i pakownia. Łączne zatrudnienie wynosiło 380 pracowników. Z końcem lat 90-tych fabryka nie mogła sprostać taniej konkurencji z bliskiego wschodu. Ostatecznie została zlikwidowana w styczniu 2003 roku. 

Budynek dawnych Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego "Domino" przy ulicy Wielickiej 25

Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Vistula"

Podczas niemieckiej okupacji funkcjonowała firma odzieżowa "Madritsch" powstała z połączenia przedwojennych "Strassberg" i "Hago", mająca siedzibę przy Rynku Podgórskim 3. Inną firmą był "Hanisch" przy ul. Sławkowskiej 12, powstały na bazie międzywojennych Państwowych Zakładów Umundurowania. W 1947 roku powołano Zjednoczone Fabryki Konfekcyjne, obejmujące m.in. te dwa zakłady. Produkowano w nich mundury wojskowe, płaszcze, odzież służbową, odzież roboczą, ale także bieliznę. W 1948 zmieniono nazwę na Krakowskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego, a w 1949 roku przejęto jeszcze wytwórnię odzieży "Polonia". W tym samym roku część produkcji przeniesiono do budynków przejętych od Monopolu Tytoniowego przy ul. Nadwiślańskiej 11.

Wysoki budynek młyna Maurycego Barucha z 1848 roku po lewej, na prawo od niego parowa piekarnia z 1865 roku.
Kompleks budynków po 1949 roku został zajęty pzrez Krakowskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego.
Ilustracja: ANK

Zabudowania w Podgórzu pomiędzy ulicami Nadwiślańską i Piwną powstały jeszcze w połowie XIX wieku jako młyn i piekarnia Maurycego Barucha, a przez monopol zostały przejęte w 20-leciu międzywojennym. W 1949 roku budynek dawnego młyna przekazano fabryce odzieży, a w 1956 roku przekazano również dawną piekarnię przy ulicy Nadwiślańskiej 13. Pozwoliło to na przeniesienie całej produkcji do jednej lokalizacji. Budynki przeszły adaptację, dawną piekarnię wyburzono a w jej miejscu zbudowano charakterystyczny, piętrowy budynek szwalni, który na wiele lat stał się dominantą w panoramie tej części Podgórza. W 1966 roku zmieniono profil produkcji na klasyczną odzież męską, a rok później zmieniono nazwę firmy na Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Vistula". Już od 1961 roku spora część produktów trafiała na eksport. Specjalizacja produkcji spowodowała znaczne zwiększenie popytu, któremu nie była w stanie sprostać szwalnia w Krakowie. W latach 70-tych powstały szwalnie filialne w Myślenicach, Staszowie, Przeworsku i Łańcucie. Zakłady "Vistula" łącznie zatrudniały kilka tysięcy pracowników - w dużej mierze kobiet.

Budynki firmy "Vistula" w latach 70 tych
Ilustracja ze strony podgorze.pl

W takiej wielozakładowej formie firma przetrwała do lat 90-tych, kiedy w związku z przemianami ustrojowymi zmieniała się również forma działalności. W 1991 nastąpiło przekształcenie w jednoosobową Spółkę Skarbu Państwa a w 1993 roku Zakłady Przemysłu Odzieżowego "VISTULA" S.A. zadebiutowały na giełdzie. Przez emisję akcji nastąpiła jego prywatyzacja. Z końcem lat 90-tych firmę dotknął kryzys finansowy związany z drastycznym spadkiem popytu na garnitury. W 2001 roku rozpoczęto proces restrukturyzacji polegający na wydzieleniu zaplecza produkcyjnego do spółek zależnych. Podstawową działalnością, powstałej w 2004 roku nowej firmy Vistula Spółka Akcyjna, było projektowanie odzieży i działalność marketingowa. Dotychczasowe zakłady produkcyjne zostały sprzedane lub zlikwidowane. Zakład w Krakowie zakończył produkcję w 2008 roku. Główną szwalnią szyjącą garnitury z logiem "Vistula" pozostał zakład w Myślenicach (działający formalnie jako zewnętrzna firma - Trend Fashion).

 

Budynek szwalni "Vistula"
Ilustracja ze strony: wikimapia.org

W 2008 roku nastąpiło połączenie Vistuli z producentem koszul Wólczanka z Ostrowca, w wyniku czego powstała Vistula & Wólczanka S.A. ale spółka przejęła jeszcze jubilerską firmę W.Kruk S.A. oraz Galerię Centrum w Warszawie występując po tym pod nową nazwą Vistula Group S.A. W 2018 roku, po wchłonięciu spółki Bytom S.A (swojego dawnego konkurenta) zmieniono nazwę na Grupa Kapitałowa VRG S.A (siedzibą pozostał Kraków). Grupa kapitałowa działa cały czas w segmencie odzieżowym skupiając się jednak głównie na projektowaniu oraz sprzedaży odzieży męskiej i damskiej typu formalnego ale też smart-casual i casual. VRG chętnie przy tym odwołuje się do tradycji dawnych zakładów produkcyjnych, które w większości zlikwidowała. Wszystkie zabudowania dawnej fabryki "Vistula" w Krakowie, w tym relikty młyna parowego z 1848 roku, wyburzono bowiem już 2009 roku. Na ich miejscu powstało kolejne nijakie blokowisko...

 

Wyburzanie kompleksu budynków "Vistuli" w 2009 roku

 

Obecna sytuacja w przemyśle odzieżowym jest związana z postępującą globalizacją. Zachodnie firmy już od lat 60-tych XX wieku, w poszukiwaniu niskich kosztów, zlecały produkcję do tanich krajów dalekiego wschodu. Obecnie potentatami w produkcji tekstylnej są Bangladesz, Indie i Chiny (ale ich rola maleje z powodu rosnących obciążeń socjalnych). Inaczej miała się sprawa w czasach PRL, gdzie w odmiennych warunkach gospodarczych produkcja nie nadążała za popytem. Jeszcze w latach 80-tych sporo ubrań szyło się metodami chałupniczymi wg. wykrojów z zagranicznych pism lub własnych pomysłów. Z czasem jednak i polski rynek został zalany tanią odzieżą. Nieliczne funkcjonujące w Polsce szwalnie mają obecnie spore problemy, bo aby uzyskać niskie konkurencyjne ceny muszą obniżać koszty pracy kosztem pracowników...

* * *

Na koniec film z prezentacją obecnej linii produktów Grupy VRG:

Zobacz też:

• Przemysł włókienniczy i odzieżowy - cz.1
• Przemysł włókienniczy i odzieżowy - cz.2