Wodociągi Krakowa - cz.4

Jeszcze w 1925 roku w "Przeglądzie Gazowniczym i Wodociągowym" ukazał się artykuł, który niezwykle trafnie przewidział zanieczyszczenie Wisły przez przemysł i przyszłe problemy z zaopatrzeniem Krakowa w wodę. W drugiej połowie XX wieku, pomimo wykorzystywania alternatywnych źródeł wody z rzek Sanki, Rudawy i Dłubni oraz ze studni głębinowych, nie można było zapewnić wystarczającej ilości wody dla rozbudowującego się miasta.

* * *

Z początkiem lat 60-tych stało się jasne że trzeba poszukiwać nowego źródła wody dla Krakowa. W 1961 opracowano "Studium nad zaopatrzeniem w wodę Krakowa z karpackich dopływów Wisły". Proponowano w nim trzy alternatywy:

• wodociąg grawitacyjny z ujęciami na Czarnym Dunajcu (koncepcja po raz pierwszy wysunięta już w 1884 roku),
• wodociąg pompowy z ujęciem na Dunajcu w Łukanowicach,
• wodociąg pompowy z ujęciem na Rabie w Dobczycach.

Alternatywne koncepcje dostarczania wody dla Krakowa.
Ilustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

W 1963 roku dokonano oceny założeń inwestycyjnych. Odrzucono (po raz 3-ci) "wodociąg tatrzański", dodano za to wariant budowy ujęcia na Rabie w Stróży zamiast Dobczyc. Ostatecznego wyboru koncepcji dokonano dopiero w 1968 roku. Mimo iż ujęcie wody z Dunajca miało sporo zwolenników (w tym również Państwowego Inspektoratu Sanitarnego w Krakowie) wybrano koncepcję ujęcia z Raby w Dobczycach. Zadecydowały o tym zarówno warunki hydrogeologiczne (mniejsza ilość pompowni) jak i względy ekonomiczne (najkrótsza trasa).

Ujęcie wody w Dobczycach

Inwestycję podzielono na dwa etapy. Etap pierwszy "Raba I" zakładał budowę doraźnego ujęcia w oparciu o tymczasowy jaz. Etap drugi "Raba II" zakładał budowę zapory i dużego zbiornika retencyjnego. Budowę ujęcia wody rozpoczęto już w 1969 roku. Generalnym wykonawcą zostało Krakowskie Przedsiębiorstwo Robót Wodno-Inżynieryjnych "Hydrobudowa 2". Całość inwestycji miała się zakończyć w 1979 roku. Niestety terminu tego nie udało utrzymać. Spore problemy wystąpiły już w 1972 roku, kiedy fala powodziowa poważnie uszkodziła część wykonanych prac. Wiele z nic trzeba było rozpoczynać od nowa. Mimo to w 1974 roku udało się uruchomić obiekty wchodzące w skład etapu "Raba I". Rurociągiem tranzytowym o średnicy 1000 mm i długości 22,6 km popłynęła do Krakowa woda z nowego ujęcia.

Pompowania doraźna na Rabie.
Ilustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

Ujęcie i doraźna pompownia powstały we wsi Brzączowice. Stamtąd woda surowa była tłoczona do Zakładu Uzdatniania zbudowanego w miejscowości Nowa Wieś. Zastosowano w nim sprawdzoną technologię koagulacji z udziałem siarczanu glinu, floktuacji oraz sedymenacji. Do dezynfekcji używano chloru gazowego. Z Zakładu Uzdatniania woda była tłoczona była do miejscowości Gorzków - najwyższego punktu na trasie, gdzie powstały dwa zbiorniki wyrównawcze o pojemności 7,5 tys. m3 każdy. Z Gorzkowa woda płynęła już grawitacyjnie do Krakowa. Po drodze znajdował się jeszcze drugi zespół zbiorników w miejscowości Siercza. Zbiorniki te stanowiły też rezerwuar wody na wypadek awarii rurociągu lub ujęcia. Stąd w Sierczy powstała także stacja chlorowania wody.

Schemat sytuacyjno wysokościowy rurociągów tranzytowych od ujęcia w Dobczycach do Krakowa

Legenda:

1. Ujęcie wody na rzece Rabie 3,5 m3/s

2. Główna stacja zasilająca

3. Zakład uzdatniania wody 3,0 m3/s

4. Zbiorniki wody 3 x 7 500 m3

5. Zbiorniki wody 3 x 7 500 m3

6. Nastawnia Piaski Wielkie z Wieżą Ulgi

7. Włączenie do sieci miejskiej

8. Zbiorniki wody 2 x 10 000 m3

Ilustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

Ze zbiorników w Sierczy woda płynie do nastawni zlokalizowanej w Piaskach Wielkich już na terenie Krakowa. Przy nastawni znajduje się tzw. wieża ulgi, która ma za zadanie chronić dolną część rurociągu przed skutkami uderzeń hydraulicznych. Od nastawni rurociąg rozdwaja się - włączając się w dwu miejscach do sieci dystrybucyjnej. Jedna nitka prowadzi do zbiorników na Krzemionkach, a drugą poprowadzono specjalnym pomostem ponad Wisłą do rozbudowanego zespołu zbiorników pod kopcem Kościuszki.

Wieża ulgi oraz budynek nastawni "Piaski Wielkie"

Budowa zapory w Dobczycach

Równolegle z uruchomianiem tymczasowego ujęcia "Raba I" trwały prace zmierzające do zbudowania zapory i zbiornika wody - "Raba II". Prace te rozpoczęto w 1972 roku a termin zakończenia zaplanowano na 1978 rok. Inwestycja ta polegała nie tylko na budowie ogromnej ziemno-betonowej zapory oraz nowego wieżowego ujęcia wody, ale również przygotowaniu terenu - dna przyszłego zbiornika. Wiązało się to z szeregiem dodatkowych zagadnień - przesiedlaniem ludności, wyburzaniem budynków, wycinką drzew, budową alternatywnych dróg ale także m.in. przeniesieniem kościoła i cmentarza.

Wyburzanie budynków na dnie przyszłego zbiornika – widoczny nieistniejący już kościół w Drogini.
Ilustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

Niestety doraźne zaspokojenie potrzeb w związku z uruchomieniem ujęcia "Raba I" spowodowała znaczny spadek intensywności prac a nawet wstrzymanie budowy. Kiedy pod koniec lat 70-tych, w związku z intensywnym rozwojem miasta, znów zaczęło brakować wody wydano decyzję o podjęciu prac przy rozbudowie ujęcia. Jednak w związku z trwającym kryzysem gospodarczym prace znów nie następowały z pożądaną intensywnością. Dopiero kiedy w 1982 roku powołano specjalny sztab koordynujący prace budowlane zostały przyspieszone.

Budowa urządzeń upustowych zapory w Dobczycach.
W tle widoczne wzgórze zamkowe z pozostałościami umocnień.
lustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

Z początkiem lat 80-tych długa na 617 metrów zapora była gotowa w 80%. Składała się z dwóch części - wału ziemnego oraz konstrukcji betonowej z urządzeniami upustowymi oraz przepławką dla ryb. Zapora miała pozwolić na zgromadzenie 127 mln m3 wody, w tym 85 mln m3 pojemności użytkowej. Poniżej zapory na prawym brzegu zbudowano też małą elektrownię wodną o mocy 2,5 MW.

Plansze przedstawiające przekrój przez zaporę w części ziemnej i betonowej

Oprócz budowy samej zapory niezbędne były inne inwestycje związane z samym poborem wody - rozbudowa Zakładu Uzdatniania, budowa drugiej nitki rurociągu do Krakowa oraz budowa docelowego wieżowego ujęcia wody. Obiekt ten zlokalizowano u stóp Jałowcowej Góry. Ta żelbetowa monolityczna konstrukcja o wysokości ponad 38 metrów, która ma możliwość niezależnego pobierania wody z trzech różnych poziomów - w zależności w którym jest najczystsza.

Wieżowe ujęcie wody ZUW "Raba".
W głębi widoczna zapora.

Napełnianie zbiornika rozpoczęto w listopadzie 1985 roku a zakończono ponad dwa lata później - w grudniu 1987 roku. Jednak pobór wody rozpoczęto już w 1986 roku. Z dotychczasowego prowizorycznego ujęcia zdemontowano aparaturę, ale sama stara wieża została zalana wodami zalewu.

Zaopatrzenie w wodę Krakowa po roku 1989

Uruchomienie w czerwcu 1986 roku ujęcia "Raba II" w zasadniczy sposób wpłynęło na poprawę zaopatrzenia miasta w wodę. Paradoksalnie w następnych latach nastąpił jednak znaczny spadek zużycia wody. Wiązało się to z przemianami społeczno-gospodarczymi zachodzącymi w kraju a wraz z tym urynkowieniem cen wody. Oszczędzać wodę zaczęli odbiorcy prywatni ale ogromny spadek zużycia nastąpił też ze strony przemysłu, który zmniejszał produkcję ale też usprawniał technologię na taką, która ograniczała zużycie wody.

Pomost techniczny przewieszony nad Wisłą z rurociągiem dostarczającym wodę z Dobczyc.

W latach 90-tych zajęto się na większą skalę modernizacją wyeksploatowanej sieci wodociągowej oraz jej rozbudowę na obszarach peryferyjnych. Z uwagi na znacznie mniejsze obciążenie urządzeń wodociągowych od zakładanej jeszcze klika lat wcześniej, można było te operacje przeprowadzać w sposób bardziej racjonalny, a nie doraźny jak to odbywało się w latach deficytu wody. Prawdziwy przełom w dostępie do wodociągu nastąpił w latach 2003-2006 wraz z programem "Woda dla wszystkich". W ramach tej akcji powstało 80 km nowej sieci wodociągowej co zapewniło niemal 100% pokrycie gminy Kraków infrastrukturą wodociągową. W 2009 roku wdrożono też nowoczesny system komputerowego monitoringu sieci wodociągowej.

Charakterystyczne ceglane budynki najstarszego w Krakowie Zakładu Uzdatniania Wody "Bielany".

Uruchomienie ZUW "Raba" pozwoliło na mniejszą i bardziej racjonalną produkcję wody w pozostałych zakładach. Najstarszy z nich ZUW "Bielany" w 1988 roku zrezygnował całkowicie z poboru wody w Wisły. Produkowana tam woda pochodzi wyłącznie z Sanki (w latach 80 tych zbudowano na niej nowy jaz i ujęcie). 10-dniowa filtracja w naturalnych filtrach powolnych oraz ozonowanie zapewnia doskonałą jakość wody. Dobowa produkcja 17-24 tys. m3 pokrywa 10% zapotrzebowania miasta.

 

Ujęcie wody z Sanki

Także w najbardziej obciążonym dotąd ZUW "Rudawa", gdzie w latach 80-tych dobowa produkcja przekraczała 100 tys. m3 wody, można było przeprowadzić remonty i modernizacje. W 1995 roku zmieniono tu sposób dezynfekcji wody - zamiast stosowanego dotychczas chloru gazowego zastosowano dwutlenek chloru, dzięki czemu woda ma znacznie lepszą jakość (odczuwalną organoleptycznie). W 1997 roku ukończono także budowę zbiornika retencyjnego na Rudawie w Podkamyczu. Obecność tego zbiornika wody uniezależnia procesy technologiczne od chwilowych wahań jakości wody występujących w Rudawie. Obecnie ZUW "Rudawa" dostarcza około 30 tys. m3 wody na dobę.

Instalacja do dozowania koagulantu w ZUW "Dłubnia" w 2010 roku.
Ilustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

Po 2000 roku generalny remont przeszedł też ZUW "Dłubnia" gdzie wymieniono urządzenia systemu dawkowania koagulantu, sposób czyszczenia filtrów, najistotniejszą jednak zmianą było zastosowanie do dezynfekcji, tak jak w ZUW Rudawa, dwutlenku chloru w miejsce chloru gazowego. Obecnie ZUW "Dłubnia" dostarcza ok 10 tys. m3 wody na dobę, ale jego wydajność pozwala na dostarczanie nawet 32 tys. m3 wody na dobę.

Wnętrze jednego z akceleratorów ZUW "Raba".
Ilustracja z książki "Wodociągi Krakowa"

Także stosunkowo nowy ZUW "Raba" przeszedł modernizację. W połowie lat 90-tych dzięki wsparciu finansowemu Kongresu USA (w ramach pomocy gospodarczej dla krajów Europy Centralnej i Wschodniej) wdrożono system wstępnego ozonowania wody surowej. Z ozonowania woda trafia do jednego z czterech akceleratorów gdzie przez 5,5 godziny woda jest poddawana procesowi kłaczkowania w komorze wirowej. Z akceleratorów woda wędruje do filtrów pospiesznych. Stamtąd po dezynfekcji chlorem gazowym była przesyłana do Krakowa. Obecnie w miejsce chloru stosuje się najnowocześniejszą metodę dezynfekcji promieniami UV. ZUW "Raba" zaspokaja 53% zapotrzebowania miasta na wodę, jednak jest w stanie dostarczyć aż 259 tys. m3 wody pitnej na dobę.

Panorama Jeziora Dobczyckiego z korony zapory. 

Po prawej stronie widoczne jest ujęcie wieżowe wody, po lewej w oddali - wzgórze zamkowe.

Aby jednak zapewnić bezpieczeństwo ciągłej dostawy wody dla Krakowa niezbędna jest ochrona rezerwuaru wody jakim jest Jezioro Dobczyckie. Wiąże się to z ochroną zlewni rzeki Raby powyżej zbiornika tj. uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej. Od lat gorące emocje budzi kwestia udostępnienia do rekreacji i sportów wodnych Jeziora Dobczyckiego. Jednak z uwagi na niebezpieczeństwo wzrostu zanieczyszczeń i niekorzystnego wpływu na jakość wody jest on nadal akwenem zamkniętym. Chociaż są argumenty za jego otwarciem, to w myśl obecnie obowiązujących przepisów temat ten pozostaje nadal zamknięty...

Jakość wody kranowej w Krakowie

Przez całe lata jakość wody kranowej w Krakowie budziła spore obawy. Z uwagi na katastrofalne skażenie wody w rzekach ciężko było spełnić nawet minimalne normy. Ogromne zapotrzebowanie na wodę spowodowało że procesy technologiczne były uproszczone, ratowano się też wzmożonym chlorowaniem wody. Zarówno zapach jaki smak budziły spore wątpliwości co do jej czystości (funkcjonowała pejoratywna nazwa kranówki - "Multi-Wisła"). Zdarzające się epidemie chorób pokarmowych np. "czerwonki", powodowały iż nikomu do głowy nie przychodziło picie nieprzegotowanej wody z kranu... Obecnie woda w Krakowie pochodzi z czterech różnych zakładów uzdatniania, niezależnie jednak od tego gwarantuje niezmiennie wysoką jakość.

Obszary zaopatrywania miasta w wodę z poszczególnych Zakładów Uzdatniania.

W krajach zachodnich nikogo nie dziwi picie wody prosto z kranu, w Krakowie nadal jest to traktowane ze sporą rezerwą. Ale woda z krakowskich wodociągów spełnia wszystkie surowe parametry określone przez unijne normy, w wielu wypadkach nawet znacznie je przewyższając. Dlatego w 2013 roku Wodociągi Miasta Krakowa zapoczątkowały kampanię "W Krakowie dobra woda prosto z kranu" propagującą picie wody kranowej bez przegotowywania. Proces przegotowywania wody ma za zadanie zabijanie mikroorganizmów a tych w wodzie kranowej już nie ma. Występują w niej za to cenne składniki mineralne, m.in. wapń, magnez i potas, które podczas przegotowywania wytrącają się w postaci osadu obniżając swą zawartość w samej wodzie.

Średnia zawartość substancji mineralnych w wodzie dostarczanej przez Wodociągi Krakowskie.
Ilustracja ze strony prostozkranu.krakow.pl

* * *

W następnej części będzie o krakowskich oczyszczalniach ścieków, a tymczasem zapraszam na film prezentujący ZUW "Raba":

Zobacz też:

• Wodociągi Krakowa - cz.1
• Wodociągi Krakowa - cz.2
• Wodociągi Krakowa - cz.3
• Wodociągi Krakowa - cz.5 - kanalizacja
• Wodociągi Krakowa - cz.6 - wieże wodne i ujęcia przemysłowe