W 1784 roku specjalnym cesarskim uniwersałem zostało powołane miasto Podgórze i rozpoczęto budowę drogi łączącej Podgórze poprzez Wadowice, Białą i Cieszyn ze stolicą w Wiedniu. Sto lat później równolegle do tej drogi zbudowano linię kolejową łączącą Podgórze-Płaszów z Suchą Beskidzką oraz Oświęcimiem i dalej siecią kolejową Cesarstwa Austriackiego. Zarówno droga jak i linia kolejowa przebiegająca przez Borek Fałęcki były magnesem przyciągającym tutaj duży przemysł. W 1903 roku powstała Fabryka Produktów Chemicznych "Liban", w 1905 roku huta żelaza Juliusza Epsteina a w 1906 fabryka sody.
 |
| Budynek dawnego Domu Robotniczego Solvay. W tle impresja przedstawiająca już wyburzone zabudowania fabryki sody. |
1. Historia Fabryki Solvay
Założycielem fabryki sody w Borku Fałęckim był znany podgórski przedsiębiorca pochodzenia żydowskiego Bernard Liban. Zaczynał on w latach 80-tych XIX wieku od kamieniołomu (Liban i Ehrenpreis). W 1888 roku założył cementownię (Bonarka), w 1903 fabrykę nawozów a w 1906 wspólnie z bratem Władysławem uruchomił "Pierwszą Galicyjską Fabrykę Sody Amoniakalnej". Soda kalcynowana była bardzo pożądanym surowcem chemicznym wykorzystywanym przy produkcji szkła, mydła i środków piorących, papieru czy w garbarstwie. Lokalizacja fabryki nie była przypadkowa - do produkcji sody potrzebny był kamień wapienny - dostarczany z Zakrzówka, sól z Wieliczki, siarka ze Swoszowic oraz czysta woda z Wilgi. Zapotrzebowanie na sodę stale rosło - niemniej stosowana w fabryce przestarzała metoda Leblanca była kosztowna i nie zapewniała dużej wydajności. Produkowano zaledwie 5 ton sody na dobę. Od lat 60-tych XIX wieku istniała już nowsza metoda produkcji sody - bez kłopotliwego kwasu siarkowego, za to przy udziale amoniaku (stąd nazwa soda amoniakalna). Niestety Libanowie nie uzyskali licencji na tę metodę produkcji. W 1907 roku fabryka została wydzierżawiona, a w 1909 roku sprzedana belgijskiemu koncernowi Solvay. Solvay szybko wprowadził nową metodę produkcji i znacznie rozbudował zakład - m.in. w 1915 roku zbudował nowe ujęcie wody w Pychowicach. Dalsza rozbudowa miała miejsce już w niepodległej Polsce kiedy w 1918 roku zbudowano kolejkę wąskotorową do kamieniołomu w Zakrzówku, a w 1922 rurociąg solanki z ujęcia w Baryczy k. Wieliczki. Fabryka w Borku Fałęckim stała się częścią Zakładów Solvay w Polsce Sp. z o.o. do których należała także fabryka w Mątwach k. Inowrocławia. Ale to tutejsza fabryka była ta wiodącą - przeszła szereg inwestycji dzięki czemu znacznie zwiększono produkcję z 33 ton w 1918 roku do 180 ton w 1938. Oprócz sody kalcynowanej produkowano też sodę kaustyczną oraz niewielkie ilości sody oczyszczonej. W 1938 roku zatrudnienie w fabryce wynosiło 516 pracowników, a koncern dbał o swoją załogę sponsorując szereg inwestycji nie tylko socjalnych ale i kulturalnych.
 |
| Uczestnicy zwiedzania dawnego Domu Robotniczego a teraz Centrum Sztuki Współczesnej Solvay |
2. Dom robotniczy Solvay
Belgijski chemik Ernest Solvay opracował wydajną metodę produkcji węglanu sodu. Surowcami są węglan wapnia (skała wapienna) i chlorek sodu (sól kamienna), ale zamiast kłopotliwego kwasu siarkowego (jak w metodzie Leblanca) stosowany jest znacznie prostszy do uzyskania amoniak. Wynalazca założył potężny koncern chemiczny "Solvay Group" z fabrykami w wielu krajach świata. Wykorzystywanie patentów przyniosło Ernestowi Solvayowi znaczne bogactwo, które wykorzystał na cele filantropijne, m.in. powołany w 1912 roku Międzynarodowy Instytut Solvaya dla Fizyki i Chemii. Instytut ten co ok. 3 lata organizuje tzw. Kongresy Solvaya - chemiczne i fizyczne konferencje naukowe.
 |
| Klatka schodowa wewnątrz Centrum Solvay Zdjęcie: Hadrian Jakóbczak |
Lokalna fabryka koncernu Solvay także część zysków przeznaczała na wspieranie lokalnej społeczności. W 1922 współuczestniczył w budowie szkoły powszechnej w Borku Fałęckim, której budynek ukończono w 1926 roku (dziś jest to Szkoła Podstawowa nr 49 - ul. J. Montwiłła-Mireckiego 29). W 1930 roku Solvay stał się głównym sponsorem klubu sportowego "Borkowianka", który zmienił nazwę na Amatorski Klub Sportowy "Borek". Przy zakładzie działało też Amatorskie Kółko Artystyczne "Ogniwo", Towarzystwo Sportowe "Sokół" oraz Drużyna Harcerska im. Zawiszy Czarnego. W 1938 roku oddano do użytku w 1938 roku Dom Robotniczy "Solvay".
3. Architekt - Wacław Nowakowski
Wacław Nowakowski (1888-1955) studiował na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej (ukończył studia w 1912 roku). W latach 1919–1924 był architektem powiatowym w Kielcach. W 1924 przeniósł się do Krakowa gdzie był kierownikiem Działu Projektowania w Państwowej Wyższej Szkole Przemysłowej, a w 1927 roku założył własne studio architektoniczno-projektowe. Po wojnie w 1946 został profesorem AGH - wykładowcą na Wydziale Inżynierii Lądowej.
 |
| Kamienica Lwowskiego Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych w 1929 roku Zdjęcie: NAC |
Wacław Nowakowski zaprojektował wiele budynków - większość stoi w Krakowie. Jednym z bardziej znanych jest kamienica czynszowa zbudowana w latach 1926-1929 na pl. Inwalidów 6. Powstała ona w stylu polskiej odmiany art deco z widocznymi wpływami ekspresjonizmu. W późniejszym okresie swojej twórczości architektonicznej Nowakowski zwrócił się w kierunku modernizmu. Głównym założeniem modernizmu jest idea iż najważniejsza jest funkcjonalność obiektu, stąd panowała oszczędność w stosowaniu ozdób i wykorzystywanie prostych form geometrycznych. Modernizm zastosował Nowakowski projektując osiedle domów jednorodzinnych "Cichy Kącik" dla wyższych urzędników krakowskiej Powiatowej Komunalnej Kasy Oszczędności, które wybudowano w latach 1936-37. Także Dom Robotniczy Solvay wybudowano w 1938 roku według modernistycznego projektu Wacława Nowakowskiego.
 |
| Plansza z widokiem osiedla Cichy Kącik |
4. Sala widowiskowa
Dom Robotniczy Solvay miał pełnić funkcje nie tyko kulturalną ale i socjalną. Stąd w jego wnętrzu znalazły się m.in. łaźnia, kuchnia i stołówka oraz część medyczna. Największym pomieszczeniem dawnego domu robotniczego jest sala widowiskowo-teatralną. Od poczatku była ona zaprojektowana do pełnienia również funkcji kinowej. W Krakowie pierwsze budynki zbudowane specjalnie do pełnienia funkcji kina powstały w 1912 roku - były to kina Wanda (500 osób) i Uciecha (430 osób). Wkrótce przybyły kolejne obiekty m.in. Sztuka, Warszawa (Atlantic), Bagatela, Apollo... Przed wybuchem II wojny światowej w Krakowie działało 15 kin. Był potencjał na więcej ale urządzenie kina wiązało się ze sporymi kosztami nie tylko na budynek ale również aparaturę projekcyjną i nagłośnieniową. Dom robotniczy jako sala kinowa "Chemik" zaczął funkcjonować dopiero po II wojnie - w latach 50-tych. W okresie PRL w Krakowie funkcjonowało ok. 60 kin. Oferowały różną jakość i stąd jedne powstawały inne znikały. Kino Chemik zaprzestało działalności z początkiem lat 70-tych. Jednak prawdziwy "pogrom" kin nastąpił w latach 90-tych i po roku 2000. Najpierw konkurencja VHS, później Div-X, ale prawdziwym gwoździem do trumny była ekspansja multipleksów. Obecnie w Krakowie działają 4 obiekty tego typu - łącznie 52 sale. Jeden z nich funkcjonuje w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego Domu Robotniczego. Ze starych jednosalowych kin zachowało się kilka ale w większości prezentujących repertuar studyjny. Premierowe jest tylko jedno: Kino Kijów - również perełka modernizmu z 1967 roku.
 |
| Sala widowiskowa Solvay |
Sala widowiskowa w budynku centrum Solvay dysponuje sceną, może zatem pełnić rolę sali teatralnej czy koncertowej. Niezmiennie koncertuje tutaj istniejąca już okrągłe 100 lat - założona w 1925 roku - Orkiestra Dęta Solvay. Orkiestra odbywa a tej sali regularne spotkania - próby.
Podczas wojny, w 1942 roku, Łagiewniki i Borek Fałęcki zostały włączone do Krakowa. Po wojnie w 1948 roku fabryka "Solvay" została znacjonalizowana a od 1950 roku nosiła nazwę "Krakowskie Zakłady Sodowe". Przeprowadzono kolejne inwestycje, które umożliwiły zwiększenie potencjału produkcyjnego do ponad 600 ton sody/dobę w latach 60-tych. Zatrudnienie dochodziło do 1,5 tys. pracowników. Krakowska Fabryka należała do Zjednoczenia Przemysłu Organicznego "Organika". Produkty fabryki były sprzedawane także za granicą do ZSRR, CSRS, Węgry ale też do Argentyny, Brazylii, Hiszpanii i RFN za pomocą Centrali Importowo-Eksportowej Chemikaliów "Ciech".
 |
Tereny Krakowskich Zakładów Sodowych tuż przed wyburzeniem w 1995 roku. Z licznych obiektów zachowały się jedynie: 1. Dawny biurowiec fabryki - obecnie oddział ZUS, 2. Budynek produkcyjny z 1908 roku - obecnie obiekt handlowy (z pamiątkową wystawą w przewiązce), 3. Dawny dom robotniczy - obecnie Centrum Sztuki Współczesnej Solvay. |
Jednak tak duża produkcja nie pozostawała bez szkodliwego wpływu na otoczenie i środowisko. Położona kiedyś daleko za miastem fabryka została przez nie otoczona i nie mogła dalej funkcjonować bez szkody dla miasta. W 1984 roku zadecydowano o jej likwidacji do 1990 roku. W latach 1993-1996 większość obiektów fabryki została wyburzona a na jej terenie powstało centrum handlowe. Większy problem stanowiło zagospodarowanie terenów osadników. Na wyprodukowanie 1 tony sody zużywano ok 1,5 tony skały wapiennej, 500 kg soli i 200kg węgla. Ogromna ilość odpadów (głównie płynnych) była wywożona na specjalne hałdy - osadniki, które z racji na swój kolor nazywano Białymi Morzami. Skomplikowany proces rekultywacji tych terenów przeprowadzono w latach 1989-1995 a na terenie najstarszego osadnika w 2008 roku zaczęto budować obiekty sakralno-kulturalny - Centrum Jana Pawła II "Nie lękajcie się". Lokalizacja została wybrana nieprzypadkowo. Karol Wojtyła - przyszły papież Jan Paweł II pracował bowiem w fabryce sody w latach 1940-44. Na elewacji centrum Solvay od strony ul. Zakopiańskiej znajduje się tablica pamiątkowa.
 |
| Obszerne foyer w centrum Solvay |
6. Centrum Sztuki Współczesnej Solvay
W okresie powojennym pomieszczenia dawnego domu robotniczego były częściowo wykorzystywane do celów administracyjnych przez fabrykę sody. Po jej likwidacji budynek został zachowany ale przez kilka lat stał niewykorzystany. Dopiero w 2000 roku zostało w nim utworzone Centrum Sztuki Współczesnej Solvay, które ponownie zaczęło pełnić rolę domu kultury koncentrując się na sztukach plastycznych i multimediach, teatrze oraz muzyce. Obecnie oprócz koncertów i przedstawień placówka oferuje cały wachlarz rozmaitych zajęć plastycznych, muzycznych, komputerowych - zarówno dla dzieci i młodzieży jak i dla osób dorosłych. W dawnej sali gimnastycznej obecnie "lustrzanej" odbywają się zajęcia taneczne.
 |
| Sala taneczna w centrum Solvay |
Centrum Sztuki Współczesnej Solvay jest jednym z oddziałów Centrum Kultury Podgórza. Oprócz sali widowiskowej, tanecznej i licznych pracowni dysponuje też dwiema salami wystawienniczymi gdzie odbywają się wystawy i wernisaże. Kierowniczką Centrum Sztuki Współczesnej Solvay jest pani Katarzyna Tylman-Niemirowicz, której dziękujemy za gościnę.
 |
| Duża sala wystawiennicza Centrum Solvay |
7. Osiedle mieszkaniowe
Od samego początku swojego istnienia fabryka sody starała się dbać również o podstawowe potrzeby socjalne swoich pracowników. Jeszcze w 1905 roku zbudowano dwa wielorodzinne budynki mieszkalne dla pracowników z drugiej strony ulicy Głównej (dziś Zakopiańskiej). W późniejszym okresie dobudowano kolejne dwa bloki. Ciekawostką tych budynków są komórki lokatorskie, gdzie kiedyś mieszkańcy przechowywali swój przydział węgla. Węgiel był wykorzystywany nie tylko w sezonie zimowym do ogrzewania przy użyciu indywidualnych pieców kaflowych ale także przez cały rok do gotowania (kuchnie węglowe).
 |
| Osiedle mieszkaniowe Solvay z 1905 roku Po prawej stronie widoczne komórki lokatorskie. |
Oprócz dużych wielorodzinnych budunków mieszkalnych firma Solvay zbudowała kolonię domków jednorodzinnych tzw. "pięciodomków". Osiedle to było zlokalizowane w rejonie obecnych ulic Jagodowej, Żywieckiej i Kępnej. Domki te pracownicy dzierżawili i jednocześnie spłacali, przy czym czynsz dzierżawny był odbijany od pensji. W latach 50-tych i 60-tych w rejonie ulicy Żywieckiej zbudowano dla pracowników też osiedle bloków (tzw. "mała nowa huta").
 |
| Ulica Zakopiańska. Po lewej willa z 1909 roku dla kluczowych pracowników. Po prawej stronie widoczny dawny Dom robotniczy Solvay |
Dla pracowników średniego i wyższego szczebla wybudowano też kilka bardzie okazałych budynków tzw. willi. Jedna z nich stoi z drugiej strony ulicy Zakopiańskiej - vis'a'vis dawnego Domu Robotniczego Solvay.
Na przełomie lat 20-tych 30-tych za sprawą starań i funduszy Zakładów Sodowych Solvay założono teren zielony - Park Solvay. Zlokalizowano go tuż za osiedlem mieszkaniowym pomiędzy ulicami Niemcewicza, Żywiecką i Jagodową. Park Solvay pełnił dwie funkcje. Po pierwsze miał być terenem rekreacyjnym dla pracowników fabryki ale także mieszkańców Borku Fałęckiego. Drugą, istotniejszą funkcją było stworzenie biologicznego bufora przeciwpyłowego chroniącego inne dzielnice miasta przed niekorzystnym wpływem zakładów na środowisko. Po likwidacji zakładów park nie stanowi już bufora ale pozostaje własnością gminy jako ogólnie dostępny teren zielony o powierzchni 11,42 ha.
 |
| W parku Solvay |
Artykuł ten jest relacją ze zwiedzania Centrum Sztuki Współczesnej i spaceru, które odbyły się 27 września 2025 roku w ramach XXIV Podgórskich Dni Otwartych Drzwi. Wszystkim uczestnikom serdecznie dziękuję za uczestnictwo - mam nadzieję że się podobało.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz