Wodociągi Krakowa - cz.6 - wieże wodne i ujęcia przemysłowe

Aby zapewnić samoczynny dopływ wody wystarczy umieścić zbiornik wody powyżej najwyższego z odbiorców. Krakowski wodociąg taki zbiornik miał umieszczony na wzgórzu poniżej kopca Kościuszki. Z czasem, wraz z rozbudową wodociągów, przybyły kolejne zbiorniki na Krzemionkach, Górce Narodowej czy Kosocicach.

* * *

Jednak nie zawsze zbiornik - rezerwuar wody - można umieścić na naturalnym wzniesieniu terenu. Tam gdzie nie jest to możliwe budowano wieże ciśnień - specjalne budynki podtrzymujące zbiornik wody znajdujący się na wyższej kondygnacji. W krakowskich wodociągach taka wieża powstała w roku 1914 roku, kiedy zbudowano wodociąg obsługujący nowy szpital w Kobierzynie. Wieża w Skotnikach, przy ul. Baczyńskiego, zbudowana została przez firmę "J. Sosnowski A. Zachariewicz Kraków" i posiadała dwukomorowy zbiornik o łącznej pojemności 300 m3. Obecnie do podtrzymywania ciśnienia w wodociągach coraz częściej wykorzystuje się urządzenia hydroforowe. Również wieża w Skotnikach od 1998 roku już nie pełni swej pierwotnej roli...

Kolejowe wieże ciśnień

Jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów stacji kolejowych były kolejowe wieże ciśnień. Lokomotywy parowe zużywały ogromne ilości wody. Z uwagi na niebezpieczeństwo eksplozji kotła od zbyt niskiego poziomu wody musiały zabierać ze sobą zapas wody. Stąd na każdej większej stacji istniała wieża wodna i specjalne żurawie do szybkiego uzupełniania wody w parowozie.

Zrujnowana wieża wodna na terenie dworca towarowego Kraków Towarowy (Kraków Główny Zachód).

Pierwsza stacja kolejowa w Krakowie funkcjonowała już w 1847 roku, a w raz z nią powstała pierwsza wieża wodna. W 1851 roku zbudowano pierwszą parowozownię a przy niej prostokątną wieżę wodną, która przetrwała aż do 1962 roku. W 1907 znacjonalizowano kolej północną a w latach 1909-1913 roku zbudowano nową stację towarową na Krowodrzy z zespołem magazynów. Na jej użytek powstała prostokątna, murowana wieża wodna z drewnianym poddaszem, kryjącym metalowy zbiornik. Taka konstrukcja wież była charakterystyczna dla kolei austriackich. Wieża ta istnieje do dziś ale niestety niszczeje od warunków atmosferycznych, gdyż pozbawiono ją dachu…

Pociąg z trumną Józefa Piłsudskiego wjeżdża na krakowski dworzec kolejowy - 18 maja 1935 roku.
Z prawej strony stoi asystujący pociąg pancerny a ponad nim widoczny jest…
dach wieży wodnej z końca XIX wieku - jeszcze w tym samym 1935 roku ją rozebrano…
Zdjęcie: NAC

Od lat 90-tych XIX wieku trwała nacjonalizacja kolei austriackich. Po upaństwowieniu kolei Karola Ludwika krakowski dworzec uległ znacznej rozbudowie. Powstała nowa obszerna hala peronowa oraz nowa duża wieża wodna o typowej konstrukcji murowanej z drewnianym poddaszem.

 

Ostatnia wieża i ostatni żuraw przy dworcu krakowskim.
Wieża nadal istnieje ale ostatni żuraw do nawadniania parowozów zniknął z terenu stacji w 1992 roku…
Ilustracja z książki "Znaczenie kolei dla dziejów Polski"

Następna przebudowa krakowskiego dworca miała miejsce w latach 1934-36, co było związane z budową nowej linii kolejowej do Warszawy (przez Miechów). W ramach tej modernizacji zmieniono układ torowo peronowy stacji (m.in. rozebrano halę peronową). Ponieważ wieża wodna kolidowała z nowym układem torów rozebrano ją budując obok nowy obiekt. Modernistyczna w formie (w duchu funkcjonalizmu) okrągła wieża została wykonana z żelbetu. Jej zbiornik ma pojemność 400 m3. Obiekt ten istnieje do dziś, chociaż odkąd zniknęły ze szlaków parowozy nie pełni już swej pierwotnej funkcji (ostatni żuraw do nawadniania parowozów usunięto ze stacji Kraków Główny w 1992 roku w ramach kolejnej modernizacji układu torowo-peronowego).

Budynek ujęcia wody dla stacji Kraków Główny w 1981 roku.
Widoczny jeszcze stary most kratownicowy. Obecnie budynek wyburzono
pod budowę nowego mostu (to już będzie 5 most kolejowy w tym samym miejscu).
Fotografia autorstwa Mariusza Undasa ze strony podgorze.pl

Wieże wodne musiały być oczywiście okresowo napełniane. Początkowo rezerwuarem wstępnym był okrągły staw na terenie lokomotywowni Kraków Główny, z którego woda była pompowana do wieży. Z uwagi na coraz większe zapotrzebowanie zbudowano własne ujęcie wody z Wisły. Stacja pomp tego ujęcia mieściła się w modernistycznym budynku obok wiślanego mostu. Budynek ten został wyburzony w 2017 roku, a w jego miejscu powstaje obecnie przyczółek nowego mostu kolejowego na Wiśle.

 

Wieża wodna dworca w Płaszowie. Powstała ok. 1884, wyburzona w 1993 roku.
Ilustracja z książki "Znaczenie kolei dla dziejów Polski"

W 1856 roku przedłużono linię kolejową na wschód w Kierunku Lwowa, ale pierwszą stacją kolejową na tym szlaku był Bieżanów. Dopiero w 1884 roku wraz z budową odnogi kolei Transwersalnej powstała stacja Podgórze (obecnie Kraków Płaszów). Przy tej stacji powstała mała parowozownia oraz klasyczna prostokątna wieża wodna. Wieżę tę wyburzono dopiero w 1993 roku (w jej miejscu znajduje się obecnie sortownia Poczty Polskiej.

 

Budynek dawnej stacji pomp dworca płaszowskiego.
Nieopodal nowiutki, ale już przebudowywany przystanek Kraków Zabłocie.

W latach 1910-1912 nastąpiła rozbudowa stacji towarowej Płaszów (nowy zespół torów zestawczych oraz górka rozrządowa). W związku z tym już w latach 1908-1909 zbudowano nową parowozownię Wola Duchacka (obecnie Płaszów). Przy lokomotywowni zbudowano nową owalną dwuzbiornikową wieżę wodną (obiekt istnieje do dziś). Do wieży tej woda była pompowana z Wisły. Budynek stacji pomp (nadal istniejący) zlokalizowano nieopodal mostu kolejowego po podgórskiej stronie.

Teren lokomotywowni Prokocim i dwa już niefunkcjonujące, chociaż utrzymane w duchu funkcjonalizmu, obiekty.
Surowa niemiecka wieża wodna i wyrafinowana amerykańska wieża węglowa - jakże harmonijnie prezentują się razem.

W latach 1942-43 nastąpiła znaczna rozbudowa stacji towarowej w Płaszowie, gdyż zbudowana kolej obwodową omijała stację Kraków Główny Towarowy. Rozpoczęto też wtedy budowę nowej lokomotywowni (dziś Kraków Prokocim), a na jej użytek powstała nowa żelbetowa ośmiokątna wieża wodna. Budowę lokomotywowni dokończono już po wojnie a nieopodal wieży wodnej ustawiono amerykańską wieżę do nawęglania parowozów (z przydziału UNRRA). Obie wieże nadal istnieją chociaż kolej planuje ich rozbiórkę...

Stacja rozrządowa Nowa Huta – nastawnia i wieża wodna z lat 50-tych.
Wieża z okresu socrealizmu – stylizowana zgodnie z duchem epoki…

Ostatnia wieża wodna w krakowskim węźle powstała w latach 50-tych XX wieku na terenie stacji rozrządowej Kraków Nowa Huta. Ta klasyczna w formie wieża posiada na swym szczycie nadbudówkę z galerią widokową.

Przemysłowe wieże ciśnień

Oprócz kolei wieże wodne często występowały w przemyśle. Woda była wykorzystywana nie tylko do napełniania kotłów stacjonarnych fabrycznych maszyn parowych, ale też do innych procesów technologicznych. Jednym z najstarszych zakładów przemysłowych w Krakowie była gazownia Miejska, która rozpoczęła funkcjonowanie w 1857 roku i produkowała gaz na użytek miasta nieprzerwanie aż do 1968 roku. Znaczna rozbudowa i modernizacja gazowni miała miejsce w latach 20-tych kiedy powstała nowoczesna piecownia z wieżą koksową, wtedy też powstała wieża wodna. Wieża wodna została wyburzona w latach 40-tych w związku z rozbudową budynku piecowni (wyburzonego w latach 70-tych).

Teren gazowni miejskiej. Na prawo charakterystyczny budynek piecowni a w centrum wieża wodna.
Ilustracja z książki "Dawne zakłady rzemieślnicze i przemysłowe Krakowa"

W przemyśle często stosowano uproszczoną konstrukcję wieży wodnej, sprowadzoną do metalowego zbiornika na stalowym rusztowaniu. Tego typu wieże-zbiorniki funkcjonowały m.in. w Fabryce Zieleniewskiego na Grzegórzkach czy w Państwowej Wytwórni Wódek na Dąbiu.

Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner-Gamper S.A. w Krakowie.
Na pierwszym planie drużyna odkażająca a w głębi widoczny wieżowy zbiornik wody.
Zdjęcie: NAC

Przemysłowe wieże wodne były często wkomponowane w sam budynek fabryczny, stanowiąc z nim integralną całość. Tak było z budynkiem rzeźni miejskiej na Grzegórzkach. Decyzję o budowie tego obiektu Rada Miasta Krakowa podjęła w 1876 roku. Gotowy obiekt został oddany do użytku już w 1878 roku. Zbudowane z cegły budynki rzeźni były utrzymane w modnym wówczas gotycyzującym stylu. Wkomponowana w zespół budynków wieża ciśnień stanowiła ciekawą dominantę z pruskim murem osłaniającym zbiornik. Niestety w 1911 roku, podczas przebudowy rzeźni wieża została rozebrana - nie była już potrzebna gdyż zakład został podłączony do miejskiej sieci wodociągowej.

Budynek maszynowy krakowskiej rzeźni miejskiej około roku 1880.
W 1911 roku budynek ten został gruntownie przebudowany (zlikwidowano wieżę).
Ilustracja z książki "Jak powstał nowoczesny Kraków"

Jednak w latach 30-tych XX wieku zużycie wody w rzeźni było tak duże iż zadecydowano o budowie własnego ujęcia ze studni. Oprócz stacji pomp i filtrów w 1931 roku powstała imponująca, modernistyczna w formie wieża wodna. Dokoła ośmiokątnego cokołu znajdowało się osiem słupów podtrzymujących ogromny zbiornik o pojemności 250 m3. Cały obiekt był wykonany jako monolityczna konstrukcja z nowoczesnego materiału jakim był żelbet. Inwestycja w ujęcie wody i wieżę zwróciła się w przeciągu 2 lat. Sama wieża służyła najpierw rzeźni miejskiej a później powstałym z niej po wojnie Krakowskim Zakładom Mięsnym. Kiedy w latach 90-tych zakłady upadły dla wieży znalazło się nowe zastosowanie - podtrzymywanie masztów telefonii komórkowej. Niestety nie ocaliło to jej żywota - w 2003 roku została barbarzyńsko wysadzona w powietrze aby zrobić miejsce na obiekt handlowy...

Nowa wieża ciśnień z 1931 roku na terenie rzeźni miejskiej.
Obiekt ten stanowił charakterystyczny element panoramy tej części miasta - bezceremonialnie wyburzono go jednak w 2003 roku.
Zdjęcie: NAC

Własne ujęcie wody dla celów przemysłowych było częściej spotykane. Takie ujęcie miała np. fabryka Solvay. Pozwolenie na założenie fabryki sody w Borku Fałęckim zostało wydane w 1901 roku, sama fabryka pod nazwą "Pierwsza Galicyjska Fabryka Sody Amoniakalnej S.A." rozpoczęło działalność w 1906 roku. W 1909 przedsiębiorstwo to zostało wydzierżawione przez międzynarodowy koncern Solvay. W 1915 roku nastąpiła znaczna rozbudowa zakładu i budowa własnego ujęcia wody z Wisły zlokalizowanego w Pychowicach. W następnych latach fabryka wzbogaciła się jeszcze w ujęcie solanki w Wieliczce oraz kamieniołom w Zakrzówku połączony z fabryka linią kolejki wąskotorowej. Niestety stosowane w tym zakładzie procesy technologiczne były bardzo uciążliwe dla środowiska. W 1984 roku zawarto porozumienie o likwidacji zakładu co nastąpiło po 1989 roku. Do 1996 roku zakończono wyburzenia obiektów fabrycznych i rekultywacje terenu na którym powstało centrum handlowe. Zapomniano jednak o budynku ujęcia wody w Pychowicach, który znajduje się obecnie w stanie ruiny...

Zrujnowany budynek dawnego ujęcia wody dla zakładów sodowych "Solvay".

Największy rozwój przemysłu Krakowa nastąpił w okresie PRL a największym zakładem była Huta im. Lenina. Decyzję o budowie tego zakładu podjęto w 1947 roku. Budowę kombinatu rozpoczęto w 1950 roku a w 1954 odbył się pierwszy spust surówki z wielkiego pieca. W następnym okresie uruchamiano wciąż nowe oddziały przedsiębiorstwa: koksownię, stalownię walcownie ocynkownie... Oczywiście tak wielki zakład nie mógłby funkcjonować bez własnego ujęcia wody.

Jeden z budynków ujęcia wody dla kombinatu metalurgicznego przy basenie portu Kujawy.

Właśnie zapewnieniu odpowiedniej ilości i jakości wody były podporządkowane inne wielkie inwestycje w mieście - budowa stopnia wodnego "Przewóz" czy kolektora kanalizacyjnego "Płaszów". Samo ujęcie wody przemysłowej zlokalizowano w basenie portu "Kujawy". Z obu końców kanału portowego stoją socrealistyczne budynki - stacje pomp i filtrów ujęcia wody dla kombinatu.

Wieża wodna cegielni Zesławice.

Ogromne przedsięwzięcie jakim była budowa kombinatu metalurgicznego oraz miasta Nowa Huta wymagało sporej ilości materiałów budowlanych. W 1952 roku w Zesławicach zbudowano cegielnię produkującą cegłę dla potrzeb tych inwestycji. Korzystała ona ze znajdującej się nieopodal kopalni odkrywkowej gliny. Cegielnia przestała jednak funkcjonować z końcem lat 90-tych a w 2015 roku wyburzono część jej zabudowań. Póki co przetrwała jednak unikalna okrągła hala przykryta kopułą z monolitycznego żelbetu. Zachowała się też ceglana, zakładowa wieża ciśnień.

Wieża wodna dawnego przedsiębiorstwa "Prefabet".
Dziś na jego terenie rozbudowuje się osiedle mieszkaniowe (widoczne w tle).
Na pierwszym planie widoczne rury ciepłownicze biegnące z elektrociepłowni "Łęg".

Innym zakładem wytwarzającym materiały budowlane na użytek kombinatu oraz Nowej Huty było powołane w 1951 roku Przedsiębiorstwo Przemysłu Betonów "Prefabet – Kraków". Przedsiębiorstwo to zlokalizowano pomiędzy Czyżynami a Łęgiem – takie położenie zapewniała dostęp do surowca którym był wiślany żwir i piasek. Głównym bowiem zadaniem tej firmy było wytwarzanie betonowych prefabrykatów do konstruowania hal fabrycznych jak słupów i belek stropowych ale także rozmaitej innej "galanterii betonowej" jak kręgi betonowe czy kostka "trylinka". W latach deficytu drewna zastępowanie go betonem było bardzo pożądane. Z czasem otwierano kolejne wydziały i produkcję innych artykułów - żelbetowych rur wirowanych czy strunobetonowych podkładów kolejowych. W latach 70-tych rozpoczęto produkcję elementów budowlanych wielkogabarytowych czyli tzw. "wielkiej płyty" do budowy bloków mieszkaniowych. Zastój budowlany lat 90-tych oraz zmiany w technologiach budowlanych przyczyniły się do upadku tego molocha. Po roku 2000 rozpoczęto wyburzanie obiektów przedsiębiorstwa. Na jego terenach powstało centrum wystawiennicze "Cracovia Expo" oraz osiedle mieszkaniowe. Zachowała się jednak charakterystyczna żelbetonowa - a jakże - wieża wodna dawnego "Prefabetu".

Mapa położenia obiektów omówionych w tym artykule:

1- Kolejowa wieża wodna na terenie dworca towarowego

2- Kolejowa wieża wodna na stacji Kraków Główny

3- Budynek ujęcia wody dla stacji Kraków Główny (wyburzony w 2017 roku)

4- Kolejowa wieża wodna lokomotywowni Płaszów

5- Budynek ujęcia wody dla stacji Kraków Płaszów (obecnie pełni inną funkcję)

6- Kolejowa wieża wodna lokomotywowni Prokocim

7- Kolejowa wieża wodna stacji rozrządowej Nowa Huta

8- Wieża wodna gazowni miejskiej (wyburzona w latach 40-tych)

9- Wieża wodna na terenie zakładów Zieleniewskiego (już nieistniejących)

10- Wieża wodna na terenie rzeźni miejskiej (wyburzona w 2003 roku)

11- Budynek ujęcia wody dla zakładów sodowych "Solvay" (zlikwidowanych po 1989 roku)

12- Ujęcie wody dla kombinatu metalurgicznego

13- Wieża wodna cegielni "Zesławice" (zlikwidowanej)

14- Wieża wodna zakładu "Prefabet" (zlikwidowanego)

15- Wieża wodna folwarku Prokocim

Wieża ciśnień w folwarku 

Folwark w Prokocimiu istniał już w XVI wieku. W połowie XVIII wieku przeszedł on na własność rodziny Wodzickich, którzy zbudowali dwór, później też pałac oraz założyli wokół nich park. Z końcem XIX wieku majątek zakupił Erazm Jerzmanowski który dokonał kolejnych inwestycji: zbudował oranżerię oraz założył stawy rybne zasilane wodą z przepływającej nieopodal rzeki Drwinki. Na użytek folwarku stworzono też wodociąg z lokalną wieżą ciśnień. Woda z tej wieży oprócz zastosowań gospodarczych zasilała też imponujący wodotrysk zbudowany na środku podjazdu do pałacu. Po śmierci Jerzmanowskiego w 1910 roku folwark zakupił i użytkował zakon Augustianów. W 1950 roku (po wycofaniu się zakonu z Polski) majątek klasztorny przejął skarb państwa. W pałacu utworzono dom dziecka, a park pałacowy zamieniono w park miejski. W 1966 przebudowano park likwidując stawy rybne - w ich miejscu powstał stadion sportowy dla KS "Kolejarz" (obecnie KKS Prokocim). Folwarczna wieża wodna nadal istnieje chociaż nie pełni już swej pierwotnej funkcji...

Wieża wodna folwarku Prokocim przy ulicy Górników.
Zbudowana w 1894 roku, w roku 2003 została poddana została renowacji.

Park Jerzmanowskich stanowi jedno z wielu urokliwych miejsc szeroko rozumianej dzielnicy Podgórze. A ja w imieniu swoim i Stowarzyszenia PODGORZE.PL chciałbym zaprosić wszystkich sympatyków na XVII Podgórskie Dni Otwartych Drzwi które odbędą się w dniach 28-30 września. W tym roku znów będzie kilka spacerów z techniką w tle (m.in. "Upadek (elektro)techniki Podgórza" ). A tymczasem zapraszam na filmową prezentację o Podgórzu:

Zobacz też:

• Wodociągi Krakowa - cz.1
• Wodociągi Krakowa - cz.2
• Wodociągi Krakowa - cz.3
• Wodociągi Krakowa - cz.4
• Wodociągi Krakowa - cz.5 - kanalizacja