Spacer: Śladem legendarnej kolei kocmyrzowskiej

W 1847 roku na stację Kraków wjechał pierwszy pociąg z zachodu - nowo otwartą koleją Krakowsko-Górnośląską. W 1855 roku uruchomiono pierwszy odcinek biegnącej na wschód - do Lwowa Kolei Karola Ludwika. W 1884 roku w ramach budowy Kolei transwersalnej uruchomiono jej odnogę biegnącą na południe od Krakowa. W 1899 roku uruchomiono, biegnącą na północ, Kolej Lokalną Kraków-Kocmyrzów.

* * *

W 1880 roku parlament austriacki uchwalił ustawę o kolejach lokalnych. Celem było zagęszczenie sieci kolejowych oraz zapewnienie transportu kolejowego miejscowościom położonym z dala od kolejowych szlaków. Kolej łącząca Kraków z Kocmyrzowem była jedna z 15 kolei lokalnych wybudowanych w Galicji. Służyła transportowi pasażerskiemu oraz towarowemu - głównie płodów rolnych do miasta oraz artykułów przemysłowych w drugą stronę. Kolej ta przyczyniła się też do rozwoju przemysłu na Grzegórzkach i Dąbiu, gdzie powstała gęsta sieć bocznic.

Tory dawnej stacji Grzegórzki w 2005 roku - tuż przed ich rozbiórką.
Na lewo Wisła na prawo Galeria Kazimierz.
fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu)

Koleje lokalne nie musiały spełniać wymagań takich jak linie magistralne (nasypy, pochylenia, łuki). Stąd już w Niepodległej Polsce wybudowano całkiem nową linię kolejową z Krakowa do Warszawy biegnącą równolegle do linii kocmyrzowskiej ale spełniając kryteria linii magistralnej. Sieć kolejowa Krakowa została uzupełniona jeszcze dwoma obwodnicami. Pierwsza nazywana "Małą obwodnicą" powstała w 1942 roku dla ułatwienia niemieckich transportów wojskowych. Z końcem lat 60-tych "Mała obwodnica" przyczyniła się do rozczłonkowania i zdegradowania "Kocmyrzówki" do zespołu bocznic kolejowych. Druga obwodnica - "duża" została wybudowana w latach 1949-53 dla obsługi wybudowanego wówczas kombinatu metalurgicznego "Huta im Lenina". "Kocmyrzówka" mimo iż przyczyniła się do powstania Nowej Huty z czasem stała się dla niego zbędna. W 1963 roku po rozbiórce części trasy jej początek znalazł się na stacji "Nowa Huta Północna" (dziś "Kraków-Lubocza").

Mapa linii kolejowych na terenie Krakowa

01 - Kolej Żelazna Krakowsko-Górnośląska (1847)

02 - Wyłącznie uprzywilejowana Kolej Karola Ludwika (1856)

03 - Odnogi w/w do Wieliczki (1857) i Niepołomic (1858-2005)

04 - Kolej Północna Cesarza Ferdynanda (magistrala transwersalna) (1884)

05 - Kolej cyrkumwalacyjna (1888-1913)

06 - Kolej Lokalna Kraków-Kocmyrzów (1899-2006)

07 - (odcinki miejskie KLKK likwidowane w latach (1956-1973)

08 - Linia Kraków-Tunel-Warszawa (1934)

09 - Mała obwodnica kolejowa (1942)

10 - Stacja Kraków Prokocim Towarowy (1942)

11 - Duża obwodnica kolejowa (1955)

12 - Bocznica Prefabetu - obecnie elektrociepłowni Łęg (1965)

13 - Bocznica lotniska Balice (1956)

1. Grzegórzki - pierwsza stacja Kolei Lokalnej Kraków-Kocmyrzów

Formalnie pierwsza stacją kolei Kraków-Kocmyrzów był Kraków (obecnie Główny) jednak z uwagi na jej spore obłożenie ruchem na budowniczych wymuszono powstanie stacji Grzegórzki. Pierwotnie zakładano bowiem budowę jedynie przystanku. Stacja Grzegórzki zbudowana w latach 1898-99 była zlokalizowana na podwyższonym brzegu Wisły. Dlatego mur oporowy jest tutaj inny niż w budowanych nieco później dwupoziomowych bulwarach wiślanych. Na stacji tej powstał pokaźny budynek dworcowy (bliźniaczy do tego który istniał na stacji końcowej w Kocmyrzowie). Budynek ten spłonął podczas II wojny światowej i nie został odbudowany, budynek dworca w Kocmyrzowie wyburzono w 2010 roku...

Rozjazd dawnej stacji kolejowej Grzegórzki w 2003 roku.
W głębi widoczny most kolejowy linii "lwowskiej"
z nasypu której kiedyś wjeżdżały pociągi.
fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu)

Na stacji Grzegórzki było pierwotnie 5 torów stacyjnych. W 1974 roku zlikwidowano połączenie z linią do Krakowa Głównego a ilość torów zmniejszono do 3. Stacja stała się jedynie zespołem bocznic i taką funkcję pełniła do lat 90-tych XX w.

2. Bocznice - rzeźnia, gazownia, elektrownia

W rejonie stacji Grzegórzki funkcjonował szereg instytucji i zakładów przemysłowych do których doprowadzono bocznice kolejowe. Były to:

• Rzeźnia miejska - powstała w 1878, w 2003 roku wyburzona - w jej miejscu powstała Galeria handlowa,
• Gazownia miejska - powstała w 1856 roku, gaz wytwarzała do 1968 roku,
• Elektrownia miejska - powstała w 1905 roku, ostatni kocioł wygaszono w 1984 roku,
• Zarząd Dróg Wodnych - bocznica na bulwarze Kurlandzkim.

Skwer w miejscu dawnej równi stacyjnej
Jedyne fragmenty szyn kolejowych pozostały wkomponowane w chodnik...

Ruch pociągów ustał w latach 90-tych. Wcześniej sukcesywnie likwidowano poszczególne bocznice. Resztki torów usunięto w 2006 roku.

3. Most Kotlarski i inne mosty krakowskie

Pod koniec lat 30-tych w Krakowie istniały 3 stałe mosty drogowe. Mosta Krakusa (nazywany III-cim mostem) - w ciągu ulicy Starowiślnej powstał w 1913 roku. II mostem był - pierwotnie drogowo-kolejowy most Dębnicki. Powstał on w 1888 roku i do 1913 roku obsługiwał zlikwidowaną wówczas kolej cyrkumwalacyjną. Najstarszym był zbudowany jeszcze w 1850 roku most Podgórski. Niestety z uwagi na stan techniczny został o w 1925 roku rozebrany (w jego miejscu w 2010 roku zbudowano kładkę Bernatka). Brakujący most został uzupełniony zbudowanym w 1933 roku mostem Piłsudskiego. Wszystkie 3 drogowe mosty zostały zniszczone w 1945 roku - w pierwotnej formie zachował się tylko most Piłsudskiego. W okresie PRL przybyły w Krakowie kolejne 3 mosty - Nowohucki (1952), na stopniu Dąbie (1966) oraz Grunwaldzki (1972).

Most Kotlarski - jego budowa spowodowała ostateczny koniec
nie tylko stacji Grzegorzki ale znajdującej się na drugim brzegu stacji Wisła.

W latach 90-tych w Krakowie systematycznie wzrastała ilość samochodów - dotychczasowa ilość mostów była niewystarczająca. W 2001 roku przybyły 3 nowe mosty - Zwierzyniecki i Wandy na skrajach miasta oraz Kotlarski w samym jego centrum. W latach 1999-2002 tuż obok funkcjonował tymczasowy most - Lajkonik 2. To właśnie ten most spowodował odcięcie dawnej stacji Grzegórzki od szlaku kolejowego...

4. Fabryka Zieleniewskich

W 1907 roku na Grzegórzki przeniosła się Fabryka Maszyn Ludwika Zieleniewskiego. Powstała ona jeszcze w 1804 roku jako kuźnia aby w 20-leciu międzywojennym stać się największą firmą w II Rzeczpospolitej. Koncern Zieleniewski-Fitzner-Gamper zajmował się produkcją wszelkiego asortymentu w branży maszynowej - także statków, tramwajów i wagonów kolejowych.

Dawny biurowiec fabryki Zieleniewskich przy ul. Grzegórzeckiej

Po II wojnie światowej fabryka została znacjonalizowana - zmieniono jej nazwę na Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im. Stanisława Szadkowskiego. Do starej nazwy powrócono w 1990 roku, niestety nie były to czasy korzystne do polskiego przemysłu. W 1995 roku została pogrążona w wyniku włączenia jej do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, co zakończyło się likwidacją zakładu. Dziś w jego miejscu istnieje osiedle mieszkaniowe.

Tylko tyle zostało z niegdyś potężnej fabryki...

5. Ulica Grzegórzecka

Przy ulicy Grzegórzecka kiedyś mieściło się więcej przedsiębiorstw posiadających bocznice kolejowe. Tuż po sąsiedzku z Zieleniewskim funkcjonowała Fabryka Gwoździ Braci Baumingerów (przeniesiona w 1910 roku z ul. Dolnych Młynów). Po wojnie znacjonalizowana zmieniła profil produkcji na opakowania - będąc częścią kombinatu "Opakomet". Nieco dalej mieściły się magazyny Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Hurtu Spożywczego. Dziś o przemysłowej przeszłości świadczą tylko szyny dawnych bocznic i głównego szlaku "Kocmyrzówki" przecinające tę ulicę.

Tor bocznicy przecinającej ul. Grzegórzecką

6. Wiadukt donikąd na ul. Zielonej Ciżemki

W 1918 roku na przedpolu dawnego austriackiego fortu "Luneta Grzegórzecka" powstały Koszary Hetmana Zamoyskiego (również posiadające kolejową bocznicę). W 1942 roku ich teren został przecięty przebiegająca w poprzek magistralą towarową - małą obwodnicą kolejową. W 1967 roku szlak pomiędzy stacjami Grzegórzki i Dąbie został rozebrany a stacje te zostały połączone z mała obwodnicą. Powstał wówczas wiadukt nad ulicą żółtej Ciżemki po którym przebiegał nowy tor dojazdowy do dawnej stacji Grzegórzki. Niestety obecnie toru już nie ma a wiadukt niczemu nie służy. Dlaczego nie poprowadzono po nim ścieżki rowerowej czy spacerowej...

Wiadukt nad ulicą Żółtej Ciżemki

7. Ulica Nowogrzegórzecka alias aleja Pokoju

Już z końcem lat 50-tych al. Planu 6-letniego łącząca Nową Hutę z Krakowem była niewystarczająca. W latach 60-tych rozpoczęto budowę alternatywnego połączenia - roboczo nazwanego ul. Nowogrzegórzecka którą oficjalnie nazwano Aleją Pokoju. Na drodze stały przechodzące w poprzek - linia kolei Kocmyrzowskiej oraz mała obwodnica kolejowa. Postanowiono zbudować nowy szeroki wiadukt w ciągu magistrali towarowej na który planowano przenieść też linię kocmyrzowską. Wiadukt zbudowano dopiero w 1967 roku ale wówczas los linii kocmyrzowskiej był już przesądzony - zdegradowano ja do zespołu bocznic - niemniej obie jej części łączyły się na tym nowym wiadukcie. W 1967 roku roku tramwaj który od 1948 roku dojeżdżał przed bramę fabryki (dawniej Zieleniewskiego) przeniesiono na tę nowa arterię a dojeżdżał on aż do pętli Wzgórza Krzesławickie - na dalszym odcinku korzystając z wiaduktów kolei kocmyrzowskiej.

Wiadukt małej obwodnicy nad al. Pokoju

8. Ulica Fabryczna i fabryka "Madro"

Przy ul. Fabrycznej znajdował się szereg fabryk i magazynów do których doprowadzono bocznice kolejowe - m.in. "Wolny Dom składowy" a po 1932 roku "Polska Poczta Telegraf i Telefon" Bocznice obsługiwały też powstałą w 1918 roku Odlewnię Władysława Klimka z ul. Mogilskiej czy powstałą w 1923 roku przy ul. Cystersów Wytwórnię Sygnałów i Urządzeń Kolejowych S.A.

Najstarsza fabryką była powstała w 1898 roku "Fabryka parowa mąki kościanej i spodium", która w 1922 roku zmieniał nazwę na "Polskie Zakłady Chemiczne S.A.". Fabryka ta po II wojnie znów zmieniła nazwę i profil produkcji stając się Wytwórnią Maszyn Drogowych "Madro".

Bocznica dawnej Fabryki Madro
W głębi znajdowała się dawna stacja Dąbie,
której budynek zachował się do naszych czasów.

9. Stacja Dąbie i fabryka Polmos

Vis a Vis stacji Dąbie w 1931 roku zbudowano "Państwowa Wytwórnia Wódek nr. 11 w Dąbiu pod Krakowem". Po II wojnie wytwórnia ta stała się częścią Państwowego Monopolu Spirytusowego, a w latach 90-tych funkcjonowała samodzielnie jako "Destylernia Polmos". Fabryka ta funkcjonowała do 2010 roku. Obecnie jej zabudowania zostały wyburzone a w ich miejscu zbudowano kompleks mieszkaniowo-biurowy (podobnie jak z sąsiednią fabryką Madro). Centralne budynki maja przypominać budynki dawnej "Wytwórni Wódek" - w miejscu przeszklonego patio kiedyś znajdował się rozbudowany zespół bocznic kolejowych odchodzących od stacji Dąbie na linii kocmyrzowskiej.

W miejscu dawnej Fabryki Wódek

10. Ulica Mogilska - dawny trakt mogilski

Tuż za stacją Dąbie "Kocmyrzówka" przekraczała dawny trakt Mogilski wzdłuż którego biegła aż do Czyżyn. Dalszy odcinek biegł przez Bieńczyce i Grębałów. Odcinek Bieńczycki zlikwidowano w 1963 roku, a odcinek Czyżyński 10 lat później. Jeszcze nie tak dawno przed ulicą Mogilską znajdował się kozioł oporowy - koniec zespołu bocznic Kraków Dąbie. W tym miejscu zakończyliśmy nasz spacer.

Uczestnicy spaceru którzy dotrwali do jego końca.
Fotografia jednego z uczestników a jego kolekcja zdjęć dostępna pod linkiem:
https://www.flickr.com/photos/szyba/?

* * *

Artykuł ten jest relacją ze spaceru jubileuszowego zorganizowanego z okazji 10-lat bloga "Upadek techniki Krakowa" Spacer ten odbył się 11 maja 2025 roku. Wszystkim uczestnikom serdecznie dziękuję za przybycie - mam nadzieję że był to miło spędzony czas.

Trasa spaceru (naniesiona na mapę z 1944 roku):

1. Grzegórzki - pierwsza stacja Kolei Lokalnej Kraków-Kocmyrzów

2. Bocznice - rzeźnia, gazownia, elektrownia

3. Most Kotlarski i inne mosty krakowskie

4. Fabryka Zieleniewskich

5. Ulica Grzegórzecka

6. Wiadukt donikąd na ul. Zielonej Ciżemki

7. Ulica Nowogrzegórzecka alias aleja Pokoju

8. Ulica Fabryczna i fabryka "Madro"

9. Stacja Dąbie i fabryka "Polmos"

10. Ulica Mogilska - dawny trakt mogilski