Spacer: Przemysłowe Podgórze

1. Wstęp historyczny

Wolne Królewskie Miasto Podgórze powstało w 1784 roku na mocy specjalnego cesarskiego uniwersału, który zapewniał osadnikom szereg korzyści przy osiedlaniu się. W założeniu Podgórze miało być miastem konkurencyjnym dla Krakowa. Jednak w 1795 roku, po III rozbiorze Polski Podgórze znalazło się pod administracyjnym zwierzchnictwem Krakowa. Także po 1815 roku ciężko było rywalizować z Wolnym Miastem Kraków. Jednak miasto Podgórze powoli rozwijało się dzięki inicjatywie i przedsiębiorczości mieszkańców, której sprzyjał brak ograniczeń cechowych jakie krępowały przedsiębiorców krakowskich. Intensywny rozwój przemysłu nastąpił w okresie autonomii galicyjskiej, o którą wystarali się w Wiedniu polscy posłowie w latach 1869-1873. Spory wpływ na rozwój Podgórza miała również kolej, chociaż nie pierwsza linia do Lwowa z 1856 roku, ale dopiero powstała w 1884 odnoga Kolei Transwersalnej. Powstały przy niej aż trzy stacje kolejowe: Podgórze Płaszów, Podgórze Miasto (Krzemionki) i Podgórze Bonarka oraz liczne bocznice do wapienników, cegielni, cementowni – kamieniołomy. Tego typu działalność prowadziły bowiem pierwsze duże zakłady przemysłowe Podgórza.

Przy linii kolejowej na południe, w Borku Fałęckim, powstała duża "strefa przemysłowa" a tam fabryka produktów chemicznych i fabryka sody Bernarda Libana oraz Huta Żelaza Juliusza Epsteina. Druga "strefa przemysłowa" powstała na Zabłociu, dzięki utworzonej w 1910 roku kolejowej stacji towarowej o nazwie Podgórze Wisła. Funkcjonowały tam m.in. Towarzystwo Przemysłowe dla Wyrobów Żelaznych w Krakowie (Korngold, Rosner i Opoczynski), Fabryka Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych Józefa Goreckiego czy Krakowska Fabryka Mydła C. Śmiechowskiego. Ale przemysł rozwijał się obok rzemiosła, także w samym mieście Podgórzu oraz sąsiadującym z nim Ludwinowie.

Uczestnicy spaceru na dziedzińcu Muzeum Podgórza

2. Parowa Fabryka Cukrów i Czekolady "Kryształ"

Przy ulicy Lwowskiej 30 stoi - wybudowany w latach 1889-91 - pałacyk, który obecnie przechodzi remont. Na jego tyłach od 1913 roku funkcjonowała Parowa Fabryka Cukrów i Czekolady "Kryształ". Fabryka ta w okresie międzywojennym zatrudniała od 50-100 pracowników i produkowała 600 ton cukierków i 200 ton czekolady rocznie. Posiadała ona własny transport samochodowy oraz sieć sklepów firmowych w Krakowie, Tarnowie i na Śląsku. Zakład po wojnie w 1948 roku został znacjonalizowany ale szybko zaniechano produkcji słodyczy w tym miejscu…

Na tyłach pałacyku "Kryształ" w 1938 roku
Zdjęcie: NAC

3. Tramwaje w Podgórzu

W 1882 roku w Krakowie uruchomiono wąskotorowy tramwaj konny na trasie Dworzec Kolejowy - Rynek Główny - Stradom - Kazimierz - Most Podgórski. Z tramwaju mogli zatem korzystać także mieszkańcy Podgórza, w razie potrzeby wizyty w sąsiednim Krakowie - przystanek końcowy znajdował się tuż za mostem Podgórskim. W 1901 roku tramwaj ten został zelektryfikowany, a od 1913 roku rozwijano równolegle także sieć tramwaju normalnotorowego, którego pierwsza linia także wiodła do mostu - tym razem świeżo oddanego mostu Krakusa (nazywanego wówczas III-cim). W 1917 roku na moście tym doszło do połączenia Krakowa z Podgórzem, niebawem mostem tym tramwaj wjechał na Podgórze. Jego trasa wiodła od mostu ulicą Lwowską, z której ostrym łukiem zawracał w ulicę Limanowskiego. Dalej tramwaj jechał aż do Rynku Podgórskiego, który zamieniono w wielką pętlę tramwajową. Z czasem tory poprowadzono dalej ulicą Kalwaryjską aż do Zakładu Matecznego. Torowisko to miało odsługiwać nową zajezdnię tramwajową, którą budowano od 1928 roku przy ulicy Rzemieślniczej. Zajezdnię tę oddano do użytku dopiero w 1938 roku, ale od tamtej pory jest ona największą zajezdnią tramwajową w Krakowie.

Rynek Podgórski jako pętla tramwajowa w latach 20-tych XX wieku
Fotografia z książki "Zarys monografji komunikacji wewnętrznej miasta Krakowa"

4. Fabryka wyrobów czekoladowych i cukierniczych "Optima"

Fabryka "Optima" powstała w 1921 roku przy ul. Krakusa 7 W jednopiętrowym budynku fabrycznym, który w 1925 roku nadbudowano dodając kolejne 2 piętra. Prowadzono tam produkcję i sprzedaż: kakao, czekolady, herbatników, ciastek i wafli. Zatrudniająca 258 robotników fabryka poniosła straty w okresie wielkiego kryzysu i została unieruchomienia w 1936 roku. Później w budynku działała fabryka "Astra", a podczas okupacji utworzono w nim Zentrale für Handwerk Lieferungen. Były to warsztaty rzemieślnicze żydowskich krawców, szewców, kuśnierzy z getta. Po wojnie w budynku fabrycznym uruchomiono Krakowskie Zakłady Papiernicze Przemysłu Terenowego, produkujące opakowania dla przemysłu spożywczego.

Projekt budynków fabrycznych firmy Optima S.A., 1921 r.
Fragment rysunku z ANK - sygn. ABM ul. Krakusa 7, f 442, pl 5

5. Młyn parowy Maurycego Barucha

Młyny były jednym z najstarszych urządzeń mechanicznych. Do ich napędu stosowano naturalną energię wiatru lub wody. Ale z początkiem XIX wieku do napędu młynów zaczęto używać także energii maszyny parowej. Pierwszy parowy młyn na ziemiach polskich powstał w 1825 roku na Solcu w Warszawie, a od 1848 roku młyn parowy funkcjonował także w Podgórzu. Ten imponujący obiekt został od zbudowany przez podgórskiego przedsiębiorcę Maurycego Barucha, który później w 1865 uruchomił na sąsiedniej działce także parową piekarnię. W 1949 roku obiekty nieczynnego już młyna i piekarni przejęły Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Vistula" funkcjonujące tam do 2009 roku. Obecnie w tym miejscu stoi osiedle mieszkaniowe...

Uczestnicy spaceru pod budynkiem powstałym w miejscu dawnego młyna Maurycego Barucha

6. Elektrownia Podgórska

Pierwsza na świecie elektrownia zawodowa (odsprzedająca prąd) powstała w 1882 w Nowym Jorku w USA. Pierwsza elektrownia tego typu w Galicji powstała w 1893 roku w Bielsku, a w 1900 roku także w Podgórzu (W sąsiednim Krakowie elektrownia zawodowa powstała dopiero w 1905 roku). Była ona wyposażona w trzy prądnice prądu stałego o napięciu 150V i łącznej mocy 280 kW. W godzinach szczytu praca generatorów była wspomagana akumulatorami. Oprócz maszyn i żarówek w zakładach oraz oświetlania w mieszkaniach prywatnych, elektrownia zasilała też 40 latarni ulicznych z jasnymi lampami łukowymi (światło z iskry elektrycznej). Po 1915 roku scalono elektrownię podgórską z krakowską w wyniku czego ta pierwsza została w 1926 roku wyłączona z eksploatacji. Jej budynki przebudowano na Miejski Dom Noclegowo-Dezynfekcyjny i Kąpielowy dla bezdomnych. Podczas niemieckiej okupacji w budynku odprawiano pracowników na roboty do Rzeszy, po wojnie urządzono tam stację Pogotowia Ratunkowego. Od 2011 roku obiekty dawnej elektrowni przebudowywano na Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA, który rozpoczął działalność we wrześniu 2014 roku.

Ulica Kalwaryjska - widoczne charakterystyczne słupy latarni łukowych,
z racji na intensywność światła nazywanych przez mieszkańców Podgórza "małymi słońcami".
Zdjęcie: ANK

7. Wielki Kraków Juliusza Leo

Od połowy XIX wieku Kraków cierpiał na coraz większe problemy związane z przeludnieniem. Obszar miasta był twierdza i w związku z tym jego rozwój przestrzenny był ograniczony. jednak w miarę poszerzania granic twierdzy i odsuwaniem się fortyfikacji od miasta pojawiły się możliwości poszerzenia granic miasta. Idea ta została wprowadzona w życie podczas prezydentury Juliusza Leo w latach 1907 - 1915. W 1910 roku Kraków został poszerzony o szereg gmin na lewym brzegu jak Zwierzyniec, Czarna Wieś, Łobzów, Krowodrza czy Grzegórzki a na prawym Dębniki i Zakrzówek. Podgórze opierało się jednak tym planom. W kolejnych latach było jednak coraz bardziej otaczane - W 1911 do Krakowa włączono Ludwinów a w 1912 Płaszów. W końcu uległo presji (część radnych była do końca przeciwna) i 1 lipca 1915 roku liczące 25tys. mieszkańców Podgórze zostało uroczyście połączone z Krakowem, z którym tworzyło aż 180 tysięczne miasto. Na pamiątkę tego wydarzenia po 100 latach na skwerze łączącym ulice Józefińska z Nadwiślańską ustawiono pomnik prezydenta Juliusza Leo.

Uczestnicy spaceru pod pomnikiem Juliusza Leo

8. Wytwórnia Guzików Tomaschek i Gruss

Przed wojną w Krakowie funkcjonowało wiele zakładów odzieżowych m.in. Powszechne Towarzystwo Konfekcyjne czy Państwowe Zakłady Umundurowania. Na ich użytek produkowano rozmaite akcesoria m.in. guziki. W 1926 roku przy ulicy Kalwaryjskiej 6 powstała kamienica, której brama jest przyozdobiona wizerunkiem słoni trzymających w trąbach... guziki. W oficynie tej kamienicy funkcjonowała bowiem Wytwórnia Guzików Tomaschek i Gruss. Wytwarzała ona guziki z galialitu (zwanego sztucznym rogiem) - powstałego z kazeiny zawartej w mleku utwardzonej w formalinie. Fabryka zatrudniała 60 pracowników, a po wojnie została połączona z inną podgórską wytwornią guzików - Fabryką Wyrobów Metalowych Braci Thorn z ulicy Krasickiego 18, tworząc razem Krakowskie Zakłady Przemysłu Guzikarsko-Galanteryjnego.

Mapa Podgórza z lat 30-tych na której zaznaczono trasę spaceru wraz z pogadankami:

1. Muzeum Podgórza

2. Parowa Fabryka Cukrów i Czekolady "Kryształ"

3. Tramwaje w Podgórzu

4. Fabryka wyrobów czekoladowych i cukierniczych "Optima"

5. Młyn parowy Maurycego Barucha

6. Elektrownia Podgórska

7. Pomnik Juliusza Leo

8. Wytwórnia Guzików Tomaschek i Gruss

9. Mosty i Bulwary Wiślane

10. Polskie Zakłady Garbarskie

11. Wytwórnia Trzewików "Marko"

12. Zakład Kąpielowy Antoniego Matecznego

9. Mosty i Bulwary

Podgórze było oddzielone od dzielnicy Krakowa odnogą Wisły o nazwie Zakazimierka. Jej brzegi spinał most pływający nazywany "skórzanym". W 1801 roku postanowiono zbudować most stały - nazwany mostem Karola - łączący Podgórze z Krakowem. Niestety most ten został zniesiony przez ogromną powódź w 1813 roku. Kolejny most stały oddano do użytku dopiero w 1850 roku. Oficjalnie most został nazwany imieniem cesarza Franciszka Józefa I, jednak powszechnie nazywany był mostem Podgórskim. Most Podgórski, drewniany na kamiennych filarach, funkcjonował aż do 1925 roku, kiedy z uwagi na stan techniczny musiano zdemontować jego przęsła. Wcześniej w 1913 roku oddano do użytku Most Krakusa, a w 1934 roku most Piłsudskiego - jedyny przedwojenny most, który zachował się w pierwotnym kształcie. Most Piłsudskiego opiera się na przyczółkach, które przygotowano już w 1913 roku podczas budowy bulwarów. Bulwary stanowią element zabezpieczenia przeciwpowodziowego - ich budowę rozpoczęto w 1907 roku po ogromnej powodzi z roku 1903. Dolny poziom bulwarów zaplanowano jako nadbrzeże dla statków, lecz tę funkcję mogły pełnić dopiero po spiętrzeniu Wisły, co nastąpiło dopiero w 1965 roku.

Podgórze i Wisła na zdjęciu lotniczym z lat 20-tych XX wieku
W centrum most Podgórski (w jego miejscu dziś istnieje kładka ojca Bernatka)

 
10. Polskie Zakłady Garbarskie

Zwierzęca skóra była cennym i niezastąpionym surowcem służącym do wytwarzania odzieży, butów i innych przedmiotów a także części maszyn. Jednak aby surowa skóra mogła być użyta wymaga skomplikowanych zabiegów wyprawienia z najważniejszym procesem - garbowaniem. W 1885 powstał zakład "Bracia Dłużyńscy garbarnia w Ludwinowie p. Podgórze". Z czasem garbarnia ta podupadła, ale w 1917 roku została przejęta przez nowych właścicieli. Powstało wówczas przedsiębiorstwo o nazwie "Polskie Zakłady Garbarskie" zatrudniające w latach 20-tych do 260 pracowników i przetwarzające 3 tony skór dziennie. Zakład ten był także sponsorem legendarnego Robotniczego Klubu Sportowego "Garbarnia". Zakład ten po wojnie został znacjonalizowany i funkcjonował w tej lokalizacji do 1990 roku jako Krakowskie Zakłady Garbarskie.

W centrum zabudowania Krakowskich Zakładów Garbarskich a tuż obok nich stadion KS "Garbarnia" w latach 60-tych.
Obecnie w ich miejscu odpowiednio osiedle mieszkaniowe
oraz zbudowany w latach 1978-1989 a od 2002 roku nieczynny Hotel Forum.

11. Wytwórnia Trzewików "Marko"

W połowie lat 20-tych przy ulicy Swoboda 4 (w sąsiedztwie garbarni) powstała Wytwórnia Trzewików "Marko". Była to spółka córka Polskich Zakładów Garbarskich w której wytwarzano nawet 100 tys. par rocznie przy zatrudnieniu sięgającym 300 pracowników. Niestety w 1931 roku zakład ten został unieruchomiony na co wpływ miała ostra konkurencja fabryki w Chełmku - będącej częścią koncernu "Bata". Obiekty dawnej fabryki jeszcze istnieją, ale wkrótce w tym miejscu ma powstać kolejny mieszkaniowy blokhaus.

Anons prasowy wytwórni "Marko"

12. Zakład Kąpielowy Antoniego Matecznego

W 1898 roku przedsiębiorca budowlany Antoni Mateczny, na swojej parceli, wykopał 36 metrową studnię, w której zamiast wody pitnej odkrył źródło wody mineralnej siarczanej. W 1899 roku uzyskał od urzędu górniczego wyłączność na poszukiwania górnicze na terenie Podgórza. Przeprowadzone analizy dowiodły walorów zdrowotnych wody pochodzącej z odkrytych źródeł. Mateczny zamiast domu mieszkalnego wybudował zatem nowoczesny, otoczony parkiem zakład wodoleczniczy, który został otwarty w 1905 roku funkcjonujący przez cały okres przedwojenny. Po latach zapaści od 2021 roku w parku zdrojowym znów funkcjonuje pijalnia zdrojowa oferująca wapniowo-magnezowa wodę z ujęcia "Krakowianka".

Zakład Kąpielowy Antoniego Matecznego w Podgórzu
Zdjęcie: ANK, sygn. A-IV-668

* * *

Niniejszy artykuł jest nieco spóźnioną relacją ze spaceru, zorganizowanego w dniu 18 sierpnia 2022 roku przez Muzeum Podgórza, na którym miałem zaszczyt pełnić funkcję przewodnika.