Transport wodny na Żuławach Wiślanych

Żuławy Wiślane stanowią szczególny obszar Polski. To tutaj kończył się niegdyś legendarny bursztynowy szlak, który wiódł z Wenecji nad Adriatykiem przez Wrocław, Kalisz i Biskupin. Tym szlakiem znad Bałtyku wysyłano cenny bursztyn. W drugą stronę trafiały towary pochodzące z Rzymu - centrum ówczesnego świata. Ruch na tym lądowym szlaku ustał w VI w n.e. Kilka stuleci później Żuławy były znów końcem szlaku, tym razem wodnego - wiślanego.

* * *

Żuławy Wiślane to obszar leżący u ujścia do morza Bałtyckiego rzeki Wisły, obejmując jej deltę. Wisła u ujścia rozdzielała się na wiele odnóg z których dwie największe to Nogat uchodzący na wschód do Zalewu Wiślanego oraz mniejsza - Leniwka uchodząca na Zachód. Najstarszym miastem w rejonie było legendarne Truso założone przez Wikingów na skraju ziem zamieszkałych przez Słowian i Prusów. Kiedyś był to ważny port, jednak z biegiem czasu brzeg morza oddalił się i w XI wieku miasto to upadło. Znacznie później w 1237 roku w pobliżu dawnego Truso, u ujścia Nogatu powstało miasto Elbląg. Ale rolę najważniejszego portu handlowego zajmował Gdańsk, znajdujący się u ujścia Leniwki.

Żuraw gdański przy nadbrzeżu Motławy w XIX w.
(w głębi wieża Bazyliki Mariackiej)
Ilustracja: wikipedia

Transport wiślany

Już w czasach piastowskich Wisła stanowiła ważny szlak handlowy. Do Gdańska spławiano - na eksport - produkty leśne, drewno czy potaż, później sól oraz zboże. Głównym portem handlowym był Gdańsk, który od 1115 roku przejściowo należał do Polski - rozkład dzielnicowy nie sprzyjał utrzymaniu strategicznych terytoriów. Na Gdańsk oprócz książąt polskich (sprawujących od 1282-1305 roku już stałą zwierzchność) dybali książęta rugijscy, brandemburscy oraz Krzyżacy. W 1309 roku Gdańsk został podstępnie opanowany przez Krzyżaków, którzy przejęli również kontrolę nad handlem wiślanym. Dopiero wojna 13-letnia (1454–1466) zakończona pokojem toruńskim spowodowało podział Państwa Krzyżackiego na dwie części - Prusy Książęce (lenno Polski) oraz Prusy Królewskie (autonomiczna część Polski) z Gdańskiem, Żuławami oraz położoną na południe od Zalewu Wiślanego Warmią. Nową stolicą państwa zakonu krzyżackiego (a po ich sekularyzacji Księstwa Pruskiego) został w 1457 roku Królewiec - port nad Zalewem Wiślanym. Po wygranej przez Polskę wojnie, transport wiślany odbywał się już bez przeszkód a eksport zboża stanowił w XVI wieku główne źródło dochodów Polski.

Przystań na Nogacie w Malborku, u stóp Zamku
- dawnej stolicy państwa zakonu krzyżackiego

Korzystna koniunktura załamała w 1656 roku się wraz z potopem szwedzkim, podczas którego Prusy Królewskie zostały splądrowane. Był to czas stopniowego upadku Państwa Polskiego. Ostatecznie w 1772 roku doszło do I rozbioru i cały obszar (za wyjątkiem Gdańska do 1793) został włączony do powstałego w 1701 roku z Prus Książęcych Królestwa Prus. Ponowny rozwój nastąpił w połowie XIX wieku za sprawą industrializacji oraz wzrostu znaczenia Prus i powstaniu Drugiej Rzeszy Niemieckiej (po zjednoczeniu w 1871 roku)...

Rolnictwo na Żuławach

Na Żuławach Wiślanych znajdują się bardzo dobre gleby torfowe i mady (I i II klasa gruntu), jednocześnie jest to obszar zagrożony wylewami zarówno ze strony Wisły jak i morza. Aż 28% powierzchni to obszary depresyjne (poniżej poziomu morza). Od XIII wieku trwała intensywna kolonizacja tych terenów. W XVI wieku z Niderlandów sprowadzono Olędrów (prześladowanych w swoim kraju za mennonickie wyznanie) którzy posiadali umiejętność melioracji i osuszania bagien. Budynki stawiali oni na terpach czyli sztucznych wyniesieniach terenu usypanych z ziemi uzyskanej z kopanych kanałów i stawów melioracyjnych. Budynki mieszkalne miały często podcienie (tzw. domy podcieniowe) tj. otwartą, wspartą na słupach część przyziemia domu, pełniącą funkcję reprezentacyjną ale także miejsce do spotkań, magazyn czy warsztat. Mimo tego osadnictwa Żuławy były bardzo słabo zaludnione, nigdy nie funkcjonował też na nich system pańszczyźniany.

Fragment pól z widocznymi kanałami melioracyjnymi
w okolicach wsi Jabłonno na Żuławach Elbląskich

Pola uprawne były otoczone kanałami do których spływał nadmiar wody. Kanały te obsadzano wierzbą, której korzenie zabezpieczały brzegi przed obsypywaniem. Ponadto wierzby zużywały część wody z kanałów i dostarczały opału na zimę. Duże cieki wodne były od pól oddzielone wałami przeciwpowodziowymi a nadmiar wody był z kanałów melioracyjnych oprowadzany za pomocą systemu pomp. Są to tzw. poldery. Obecnie woda wypompowywana jest w stacjach pomp elektrycznych, niegdyś służyły do tego wiatraki. Liczne wiatraki typu holenderskiego były charakterystycznym elementem na Żuławach, niestety niewiele ich zostało do naszych czasów. Za to coraz więcej tutaj wiatraków produkujących prąd...

Wiatrak typu holenderskiego w Palczewie na Żuławach
zdjęcie: wikipedia

Same kanały melioracyjne były też często wykorzystywane do transportu w obrębie gospodarstwa. Płody czy narzędzia rolnicze przewożono na łodzi z pola do zagrody. Transport wodny, dzięki licznym rzekom, był wykorzystywany także do transportu w obrębie całych Żuław i zalewu wiślanego - od Gdańska do Elbląga i Królewca.

Żegluga w obrębie Żuław

Żeglugę śródlądową na żuławach ułatwiały liczne odnogi Wisły oraz ich dopływy. Leniwka miała dość spokojny bieg (stąd jej nazwa), port Gdański umiejscowiony nad jej dopływem - Motławą miał dobre warunki do funkcjonowania. W średniowieczu najwięcej wody płynęło Nogatem, który uchodził do Zalewu Wiślanego w pobliżu Elbląga. Niestety zamulał on ujście rzeki Elbląg, przy której zlokalizowano port w Elblągu i utrudniał jego funkcjonowanie. Dlatego już w 1483 roku skierowano Nogat tak aby wpływał do zalewu Wiślanego na północ, z ominięciem ujścia rzeki Elbląg. W latach 1494-1495 śladem jednego z dawnych ujść tej rzeki przekopano Kanał Krafulski (Jagielloński) łączący Nogat z portem w Elblągu. Umożliwiało to skierowanie spławianych Wisłą towarów do portu w Elblągu. Kanał Jagielloński jest jednym z najstarszych sztucznych kanałów żeglownych w Polsce.

Port i stocznia w Elblągu - widok z Mostu Niskiego

Innym ważnym szlakiem łączącym Leniwkę z Zalewem Wiślanym była Wisła Elbląska (dziś zwana Szkarpawą). W miejscu gdzie odłączała się od Wisły funkcjonowała niegdyś twierdza Gdańska Głowa - co potwierdzało strategiczne znaczenie tego szlaku. Stanowił on bowiem najkrótsze połączenie Gdańska z Elblągiem oraz Królewcem - od Szkarpawy odchodziła bowiem jeszcze jedna odnoga - Wisła Królewiecka. Do Szkarpawy uchodziły też rzeki Linawa, Tuga (Święta) i Żuławka (obecnie Kanał Panieński) - również stanowiące kiedyś szlaki żeglowne.

Podniesiony most zwodzony na Szkarpawie w miejscowości Rybina.

Z uwagi na żeglugę wszystkie mosty były budowane jako zwodzone. Istniały także przeprawy promowe, mosty pontonowe oraz bardzo ciekawy tzw. "most rozporkowy" - Most Stobbego na Tudze w Nowym Dworze. Nie podnosiło się w nim całe przęsło tylko uchylała wąska klapa, umożliwiająca przejście przez tę szczelinę masztu lub komina statku.

Już nieistniejący "most rozporkowy" Stobbego w Nowym Dworze Gdańskim nad rzeką Tugą.
Za nim widoczne zabudowania gorzelni posiadającej nadbrzeże dla barek.

Niestety sytuacja wodna na żuławach nie była stabilna. Zdarzały się powodzie, jak również zmiany szlaków żeglownych. Taka brzemienna w skutkach sytuacja miała miejsce w 1840 roku. Jak napisano w Przeglądzie Technicznym z 1897 roku:

Podczas spływania lodów w styczniu r. 1840 wytworzyły się zatory na Nogacie i Wiśle Elbląskiej, w miejscach tuż za ich odgałęzieniem się, tak szczelne, że napływające z góry nadzwyczaj wielkie masy wody i lodu skierować się musiały do odnogi Gdańskiej, nie zdolnych pomieścić takich ilości. Wytworzył się więc w niej nowy zator od ujścia w górę rzeki na długości około 20 km, woda spiętrzyła się do poziomu 5,6 m nad powierzchnię morza Bałtyckiego i w nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 r. wytworzyła sobie nowe ujście ku morzu pod wsią Neufahr (Górki Zachodnie).
[..]
Wskutek przerwy pod Neufahr, skrócił się bieg rzeki o 15 km, przez co przy niskim stanie wody zyskało się na spadku 0,75 m, przy wysokich wodach około 2,50 m. Wynikiem tego było znaczne wzmożenie się szybkości nurtu, która spowodowała pogłębienie dna koryta. Pogłębienie przesuwało się stopniowo w górę rzeki, z jednoczesnem znacznem obrywaniem brzegów. Następstwem tego był dużo mniejszy przepływ wód przez Wisłę Elbląską. Miejsce jej odgałęzienia zapiaszczyło się do tego stopnia, że przy niskim poziomie wody nic jej nie przepływało i tylko podczas wysokich wód część ich była odprowadzaną. Żegluga na Wiśle Elbląskiej ustała zupełnie.

Wejście do śluzy Rothebude od strony Wisły
- początek kanału Wiślano-Zalewowego

Odcinek Wisły płynący do Gdańska nazywano odtąd Martwą Wisłą a jej nowe ujście, od okoliczności powstania - Wisłą Śmiałą. Z uwagi na problem z żeglugą po Wiśle Elbląskiej w latach 1844-1846 w poprzek Żuław wykopano żeglugowy Kanał Wiślano-Zalewowy, który łączył Wisłę z rzeką Linawą oraz Tugą (poprzez śluzy) w pobliżu Nowego Dworu Gdańskiego. Dalej żegluga odbywała się Tugą i pozostałą częścią Wisły Elbląskiej. Wskutek tych działań znacznie poprawiła się pozycja miasta Nowy Dwór Gdański, w którym zaczął się rozwijać przemysł (fabryka likierów istniała już od 1776, później powstały cukrownia, mleczarnia czy fabryka maszyn rolniczych). Nad brzegiem Tugi powstały też liczne spichlerze - tę część miasta nazywano Nowodworską Wenecją. Przemysł rozwinął się również w położonym w górnym biegu Tugi (nazywanej Świętą) Nowym Stawie, gdzie istniała cukrownia i słodownia.

Cukrownia w Nowym Dworze oraz wiatrak - młyn zbożowy
Widoczna przystań nad Tugą.

Kanał Wiślano-Zalewowy nie funkcjonował jednak długo. Wszystko za sprawą katastrofalnej powodzi jaka nawiedziła Żuławy w 1888 roku. Aby zmniejszyć na przyszłość zagrożenie powodziowe na skutek zatorów lodowych rząd pruski postanowił wykonać nowe ujście Wisły. W latach 1891-1895 wykonano przekop o długości nieco ponad 7 km, otoczony wysokimi na 10 m wałami przeciwpowodziowymi. Jednocześnie odcięto śluzami i wrotami przeciwpowodziowymi Martwą Wisłę (śluza Przegalina), Szkarpawę (śluza Gdańska Głowa) oraz Nogat (śluza Biała Góra wybudowana w latach 1852-1879). Na Nogacie zbudowano jeszcze 3 kolejne śluzy/stopnie wodne tworzące z rzeki kanał żeglugowy. Stopniowo spadała rola kanału Wiślano-Zalewowego, którego rolę ponownie zajęła Szkarpawa. Obecnie jest on odcięty (zasypany) od Wisły oraz Tugi i pełni jedynie rolę kanału melioracyjnego (rzeka Linawa także jest odcięta od Szkarpawy stacją pomp).

Prom kursujący na przekopie Wisły
pomiędzy Mikoszewem na Żuławach a Wyspą Sobieszewską
(powstałą pomiędzy Przekopem, Martwą i Śmiałą Wisłą)

Przekop Wisły spełnił swoje zadanie zmniejszając zagrożenie przeciwpowodziowe dla obszaru Żuław. Na ich terenie nie powstały już nowe szlaki żeglugowe jednak te istniejące są znów utrzymywane w dobrym stanie. Obecnie praktycznie nie pływają już po nich barki i statki towarowe, jednak stale wzrasta ilość jednostek turystyki wodnej. Remontowane są istniejące obiekty żeglugowe oraz budowane są nowe przystanie i zaplecze. Szczególnie popularna jest, mierząca 303 km, tzw. Pętla Żuławska tj. odcinek Wisły, Szkarpawa, Zalew Wiślany i Nogat. Fragment z Wisły przez Nogat i Zalew Wiślany jest też częścią Międzynarodowej Drogi Wodnej E70 prowadzącej z Anwerpii w Belgii do Kłajpedy w Litwie. Druga międzynarodowa droga E40 prowadzi Wisłą od Gdańska do Warszawy i dalej przez Bug, Kanał Królewski i Dniepr.

Mapa prezentująca czynne obiekty hydrotechniczne w rejonie Żuław Wiślanych,
Zatoki Gdańskiej, Zalewu Wiślanego oraz Pojezierza Iławskiego.
Ilustracja ze strony: petlazulawska.com

Kanał Elbląski

Omawiając szlaki żeglugowe na Żuławach nie sposób nie wspomnieć o słynnym Kanale Elbląskim. Kanał ten zbudowano w latach 1844-1861. Jego przeznaczeniem był transport towarów z Mazur do portu w Elblągu. Spławiano zboże i inne płody rolne. Jednym z towarów była też sosna taborska - ceniony materiał do budowy masztów. Kanał prowadził z Elbląga poprzez jezioro Druzno do Ostródy nad jeziorem Drwęckim wraz z odnoga do Iławy nad Jeziorakiem. Największym wyzwaniem dla budowniczych kanału była ogromna - 100 metrowa różnica poziomów. Początkowo zakładano budowę 30 śluz. Jednak szybko policzono iż do śluzowania potrzebna była by ogromna ilość wody, co zmniejszało by znacznie wydolność szlaku.

Pochylnia Buczyniec, jedna z 5-ciu na kanale Elbląskim

Zamiast licznych śluz (część z nich pobudowano ale później porzucono) zastosowano 5 pochylni. Na pochylniach statki są przewożone na specjalnych wózkach po szynach kolejowych. Napęd stanowią nasiębierne koła wodne (w ostatniej pochylni zastosowano turbinę). Dzięki zastosowaniu pochylni zużycie wody jest 5 razy mniejsze niż byłoby przy zastosowaniu klasycznych śluz. Kanał był wykorzystywano gospodarczo do lat 30-tych XX wieku. Jednak już od 1912 roku pływają po nim statki turystyczne i do tej pory kanał jest ogromną atrakcja turystyczną.

Zalew Wiślany

Port w Elblągu mieści się u ujścia rzeki Elbląg do Zalewu Wiślanego. Nad Zalewem znajdowały się także porty Braniewo czy Królewiec. W średniowieczu skutecznie broniły one swojego statusu, nie pozwalając na powstanie innych portów np. we Fromborku - gdzie mogła funkcjonować tylko przystań rybacka. Kiedyś do Zalewu uchodziła większość wody z Wisły - nie tylko Nogatem ale też Wisłą Elbląską (Szkarpawą). Woda w Zalewie była słodka, stąd też inna jego nazwa - Zatoka Świeża. Z biegiem czasu zmieniła się jednak sytuacja hydrologiczna. Wisła wybrała sobie nowe główne koryto (Wisła Śmiała), Wybrzeże zalewu odsunęło się uniemożliwiając funkcjonowanie portu w Braniewie. Także Mierzeja Wiślana, która kiedyś była pasmem wysp, połączyła się w całość - przez co droga do portu w Elblągu wydłużyła się znacznie. Statki musiały płynąć aż do cieśniny Pilawskiej - na przeciw Królewca.

Przebudowywana obecnie przystań we Fromborku nad Zalewem Wiślanym

W latach 30-tych XX w. port w Elblągu przeładowywał nawet 500 tys. ton ładunków rocznie. W 1945 roku Elbląg powrócił do Polski. Niestety Zalew Wiślany został przecięty granicą na pół a jego druga część z cieśniną wyjściową została przejęta przez Związek Radziecki. W okresie PRL port morski w Elblągu nie był wykorzystywany marginalnie. Sytuacja zmieniła się z chwilą rozpadu ZSRR. Od 1993 stopniowo powracał zarówno ruch towarowy jak i pasażerski. Kolejne załamanie nastąpiło w 2006 roku, co było rodzajem "kary" za wejście Polski do UE. W 2009 roku doszło do częściowego odblokowania, niemniej nadal żegluga była związana z szykanami ze strony Rosji. Gdy próby rozwiązania tych problemów drogą dyplomatyczna zawiodły postawiono na radyklaną zmianę.

Przekop Mierzei Wiślnej

Przekop mierzei nie był nowym pomysłem. Rozważano go za panowania króla polskiego - Stefana Batorego i pruskiego - Fryderyka II Wielkiego. Decyzja o przekopaniu mierzei zapadła w 2006 roku i była bezpośrednim wynikiem stanowiska rosyjskiego. Z uwagi na trwające negocjacje rozpoczęcie samych prac odwlekano - ostatecznie podjęto je dopiero w 2019 roku. W ramach I etapu prac powstał kanał żeglugowy ze śluzą zabezpieczającą przed mieszaniem się wód Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego oraz port osłonowy i budynek kapitanatu. Zmieniono też układ drogowy w rejonie - na kanałem znajdują się dwa mosty obrotowe, z których co najmniej jeden jest zawsze przejezdny. Inwestycję nazwano Kanał Żeglugowy Nowy Świat (od istniejącej tam przed wojną osady Neue Welt) a jego otwarcie zaplanowano na 17 września 2022 roku (data wybrana nieprzypadkowo).

Widok na przekop Mierzei Wiślanej z mostu południowego.
Widoczna śluza, budynek kapitanatu i taras widokowy.
W głębi złożony most obrotowy północny
oraz osłonięte falochronem wyjście na pełne morze.

Inwestycja ta wzbudza nadal sporo kontrowersji. Podstawowy zarzut dotyczy ogromnych kosztów inwestycji. Innym była jej lokalizacja na obszarach chronionych programem Natura 2000. Samorządowcy z Krynicy Morskiej obawiali się też spadku turystów, chociaż jest akurat odwrotnie - przekop stał sią dodatkową atrakcją w rejonie. Zasadność jest też podważana parametrami przekopu - przez śluzę mogą przepływać tylko statki o zanurzeniu 4,5 metrów szerokości 20 m oraz długości 100 m (lub 180 m – zestaw barek). Jednak ograniczenie takie to obowiązuje na całym akwenie Zalewu Wiślanego, który jest dość płytki - statki aby nie wpaść na mieliznę poruszają się jedynie po wyznaczonych tzw. torach wodnych. Tutaj pojawia się kolejne zagadnienie, które rozwiązane będzie w II i III etapie budowy tj. pogłębienie torów wodnych na Zalewie Wiślanym, rzece Elbląg oraz w samym porcie Elbląskim. Ziemia pochodząca z tych prac będzie wykorzystana do zasypania Wyspy Estyjskiej sztucznie utworzonej na Zalewie Wiślanym. Wyspa ta, o powierzchni 200ha, ma być bezpiecznym obszarem lęgowym dla ptaków (wychodząc na przeciw zarzutom ekologów).

Statek MS Anita należący do Żeglugi Gdańskiej Sp. z o.o.
(Zwodowany w 1967 roku, serii SPJD - Statek Pasażerski Jeziorowy Duży)
Kiedyś pływał po Zalewie Wiślanym z Elbląga do Krynicy Morskiej,
obecnie obsługuje rejsy z Krynicy do Fromborka.

Podobne parametry do portu Elbląskiego (docelowych) posiada morski port w Kołobrzegu, który od kwietnia b.r. był wykorzystywany do transportu ukraińskiej kukurydzy. W Elblągu istnieje potężny elewator zbożowy - znów może być wykorzystywany. Oprócz jednostek towarowych na Zalew Wiślany będą mogły wpływać też statki pasażerskie operujące w basenie Zatoki Gdańskiej (porty w Gdańsku, Sopocie, Gdyni, Jastarni i Helu) oraz jachty morskie. Przystanie w Krynicy i Fromborku są obecnie intensywnie przebudowywane przygotowując się na spodziewany, zwiększony ruch turystyczny.

* * *

Artykuł ten jest efektem moich wakacyjnych wojaży po Żuławach. Serdecznie zapraszam do zwiedzania tego pięknego zakątka Polski, a na zachętę proponuję obejrzenie filmu o Pętli Żuławskiej: