Przemysł skórzany - cz. 3

Wyprawiona skóra stanowiła cenny surowiec. Wytwarzano z niej nie tylko buty czy ubrania ale także rozmaite torby, walizy i inną galanterię. Skóra była także istotnym surowcem do produkcji części maszyn (pasy transmisyjne, uszczelki). W drugiej połowie XIX wieku obok produktów tradycyjnych rzemieślników pojawiały się wyroby przemysłu skórzanego.

* * *

Jednym z poważniejszych odbiorców skóry było rymarstwo. Tradycyjnie zajmowało się ono wytwarzaniem siodeł, akcesoriów jeździeckich ale także uprzęży konnych, chomont i pasów pędnych. Rymarstwo było bardzo ważnym rzemiosłem w czasach gdy siła pociągowa koni były powszechnie wykorzystywana w wojskowości, transporcie, rolnictwie a nawet przemyśle (kieraty kopalniane). Oczywiście i do rymarstwa z czasem dotarły przemysłowe formy wytwarzania. W Krakowie istniało kilka wyspecjalizowanych zakładów trudniących się produkcją takich artykułów.

Warsztat rymarski w Muzeum Rzemiosł Skórzanych w Warszawie
Zdjęcie: NAC

Po 1918 roku przy ulicy Wielickiej 2 w dawnym zajeździe Pod św. Benedyktem, który z początkiem XX wieku pełnił funkcje wojskowe, powstał Państwowy Zakład Wozów Taborowych. Produkował on artykuły rymarskie na potrzeby wojskowe. W 1928 roku firma ta została sprywatyzowana i funkcjonowała odtąd jako Towarzystwo Techniczne "Tabor" sp. z o. o. Na czele zarządu tej firmy stał płk. Belina Prażmowski – m. in. późniejszy prezydent Krakowa. Jednak produkcja była prowadzona tylko okresowo z uwagi na brak zamówień. Trudności finansowe spółki doprowadziły do jej likwidacji w połowie lat 30-tych. Podczas okupacji w budynku tym funkcjonowały warsztaty naprawcze oraz punkt sprzedaży niemieckich pojazdów koncernu Auto Union AG. W latach 50-tych utworzono tam więzienie, później rozmaite przedsiębiorstwa m. in. spółdzielnia inwalidów wytwarzająca wyroby kaletnicze. Po 2008 roku zaniedbany i opuszczony budynek został wyremontowany i urządzono w nim Muzeum Podgórza (oddział Muzeum Krakowa).

Muzeum Podgórza od strony podwórca.
W widocznej oficynie funkcjonowało kiedyś Towarzystwo Techniczne "Tabor"

Likwidacja Towarzystwa Technicznego "Tabor" mogła mieć związek z przeniesieniem w 1935 roku z Warszawy Zakładów Przemysłowych "Limba" sp. z o. o. Firma ta funkcjonowała przy ulicy Zwierzynieckiej 30 i zatrudniała 25 osób. Od 1937 roku funkcjonowała też Krakowska Wytwórnia Rymarska "Spes" sp. z o. o. przy ulicy Radziwiłłowska 13, zatrudniając 28 pracowników. Produkcją uprzęży zajmował się też Zakład Przemysłowy "Wawer" J. Kosiorkiewicz przy ulicy Widok 9.

W mieście funkcjonowała też wytwórnia J. Terakowskiego przy ulicy Szewskiej 27, jednak zajmował się ona głównie produkcją galanterii skórzanej. Jej produkcja znacznie się rozwinęła dopiero w 1938 roku.

Wytwórnie pasów maszynowych

Przekładnie pasowe były i są nadal często stosowane nie tylko do zmiany przełożenia ale także do przenoszenia (transmisji) mocy. Obecnie stosowane się głównie gumowe pasy klinowe, wielorowkowe lub zębate. Kiedyś podstawowym typem pasów były płaskie pasy nazywane transmisyjnymi. Wykorzystywane były w rolnictwie do napędu młocarni, maszyn młynarskich ale przede wszystkim w przemyśle. W czasach gdy podstawowym typem napędu była maszyna parowa, przekładnie pasowe były powszechnie wykorzystywane. Na całej długości hali fabrycznej pod sufitem znajdował się napędzany przez maszynę parową wał. Od tego centralnego wału za pomocą pasów transmisyjnych napędzane były poszczególne maszyny produkcyjne.

Wnętrze hali rafinerii spirytusu "Krakus" w Krakowie.
Widoczny wał napędowy z kołami pasowymi oraz pasy transmisyjne.
Zdjęcie: NAC

Pasy płaskie wykonywane były ze skóry. Świetnie radziły sobie przy przenoszeniu dużych mocy, będąc odporne na wahania temperatury, smary, oleje, wilgoć czy wodę. Dodatkową ich zaletą była możliwość szybkiego rozłączenia napędu (zrzucenia pasa) oraz poślizgu w przypadku nagłego przeciążenia - co zabezpieczało napędzaną maszynę przed uszkodzeniem. W Krakowie produkcję pasów transmisyjnych prowadziło kilku producentów:

• Wiedeńska Fabryka Pasów - ul. Kamienna 37 (właściciele: Goldberger i Scliarf)
• Centralna Fabryka Pasów Sp. z o. o. - ul. Krowoderska 73
• Wytwórnia Pasów Maszynowych - ul. Nadwiślańska 1
• "Transmisja", fabryka pasów maszynowych - ul. Rękawka 13 (właściciel: Izrael Weichman)

Anonsy prasowe wytwórni pasów

Obuwie

Jednym z tradycyjnych wyrobów ze skóry było zawsze obuwie. Obok tradycyjnych warsztatów szewskich, pojawiły się w Krakowie też liczne fabryki obuwia produkujące metodami mechanicznymi. Jedną z najstarszych była, założona jeszcze z początkiem XX wieku, Fabryka Obuwia M. Jahody przy ulicy Librowszczyzna 3. Wiele niedużych fabryk powstało w latach dwudziestych oraz w okresie wielkiego kryzysu. Z większych fabryk obuwia należy wymienić, wspominane już w innych artykułach dwie fabryki. Pierwszą były Państwowe Zakłady Umundurowania przy ulicy Szlak 42, gdzie w dziale obuwniczym pracowało od 102 osób (w 1930 roku) do 163 pracowników (w 1938 roku). Drugą dużą fabryką była firma-córka Polskich Zakładów Garbarskich - Fabryka Obuwia "Marko" przy ulicy Swoboda 4.

Anons prasowy fabryki Marko

Dzienna produkcja fabryki Marko w 1927 roku wynosiła 600 par obuwia, a po rozbudowie miała się zwiększyć do 1000 par - była to jedna z największych fabryk obuwniczych w kraju. W 1929 r. Fabryka Marko otrzymała srebrny medal na powszechnej wystawie Krajowej w Poznaniu. Niestety w tym czasie fabryka borykała się z problemami z konkurencją na rynku. W 1929 ze stanowiska ustąpił założyciel i dotychczasowy dyrektor - Stefan Marko. Dwa lata później kryzys gospodarczy doprowadził do zamknięcia zatrudniającej ponad 300 pracowników fabryki. Zabudowania były wykorzystywane później przez Fabrykę Skór "Emko". Obecnie mieszczą się w nich hurtownie.

Oklejony reklamą budynek dawnej fabryki obuwia "Marko" przy ulicy Swoboda 4

W 1923 roku przy ulicy Józefińskiej 23 powstała Mechaniczna Fabryka Obuwia Goldschmied i Schanzen. W 1927 roku fabryka zatrudniała 60 pracowników i wytwarzała 1500 par obuwia tygodniowo. W 1932 roku zatrudnienie wynosiło już 119 osób. Niestety trudności finansowe i konkurencja obuwia czeskiego spowodowała zamknięcie tej fabryki w 1935 roku.

Budynek w którym mieściła się Mechaniczna Fabryka Obuwia Goldschmied i Schanzen przy ulicy Józefińskiej 23

W 1923 roku rozpoczęła też działalność Mechaniczna Wytwórnia Obuwia "Herkules" Sp. z o. o. Początkowo mieściła się ona przy ulicy Sebastiana 23, następnie przeniesiono ją na ulicę Starowiślną. Jednak w 1928 roku firma ta ogłosiła upadłość i rok później przestała istnieć. Podobny los spotkał Fabrykę Obuwia "Ada", która powstała w 1927 roku przy ulicy Grzegórzeckiej 64 i zatrudniała 57 robotników. Fabryka została unieruchomiona w okresie wielkiego kryzysu.

Reklama Fabryki Obuwia "Ada"

Pod koniec lat 20-tych powstało też kilka małych fabryk obuwia:

• Fabryka Obuwia "Tatra" H. Neuwirtz i H. Poznańska - ul. Rękawka 22
• Fabryka Obuwia "Veritas" - ul. Kilińskiego 17
• Wytwórnia Obuwia "Em-Ha" R. Hening - ul. Kordeckiego 5 (28 pracowników w 1933 r.)

Kolejne małe zakłady powstały już w okresie wielkiego kryzysu:

• Fabryka Obuwia "Słońce" - ul. Smolki 11, (działała w latach: 1932-1934, zatrudnienie: 21 pracowników)
• "Regna" H. Reis i B. Grundapeld - ul. Brzozowa 7 (powstała w 1932 roku, zatrudnienie: 42 pracowników, produkcja roczna: 17 tys par)
• Fabryka A. Poznańskiego - ul. Sołtyka 19 (kilkunastu pracowników)
• Zakład S. Trembeckiego - ul. Św. Gertrudy 6
• Firma H. Schrerera - ul. Dajwór 10
• Firma J. Kaliny - ul. Szkolna 5
• "Globus" - ul. Węgierska 4

Budynek w którym mieściła się wytwórnia obuwia "Globus" przy ulicy Węgierskiej 4

W 1938 roku tylko 3 fabryki obuwia ("Veritas", "Em-Ha" i Abraham Poznański) zatrudniały ponad 20 pracowników. Łączna produkcja wszystkich krakowskich fabryk niewiele przekraczała 100 tys. par butów.

Polska Spółka Obuwia "Bata"

Jedną z przyczyn upadku dużych krakowskich fabryk jak "Marko" czy "Ada" była ostra walka konkurencyjna ze strony firmy "Bata". Czeskie przedsiębiorstwo "Bata" powstało w 1894 roku. Początkowa chałupnicza produkcja znacznie rozwinęła się w okresie I wojny światowej za sprawą dużych zamówień ze strony wojska. Dzienna produkcja wynosiła wówczas 10 tys. par butów przy zatrudnieniu 5 tys. robotników. Kierujący firmą Tomas Bata stawiał na produkcje na dużą skalę, obniżał przy tym ceny gotowych produktów tworząc własną sieć dystrybucyjną ale także dywersyfikował działalność firmy. Nazywany był "Henrym Fordem z Europy Wschodniej". Bata wdrażał ideę "kapitalizmu z ludzką twarzą", oprócz tanich i dobrej jakości wyrobów starał się zapewniać swoim pracownikom godziwe warunki pracy i płacy ale także życia. Firma utworzyła całą infrastrukturę komunalną przy swojej macierzystej fabryce w Zlinie, a model ten był przenoszony w inne części świata. Zakłady filialne firmy powstały w 27 krajach. Po II wojnie światowej fabryki firmy "Bata" położone w Europie Wschodniej zostały znacjonalizowane. Sam koncern funkcjonował jednak nadal dzięki oddziałom filialnym - w 1964 roku nową centralę firmy ustanowiono w Toronto.

Anons prasowy firmy Bata

Firma Bata działała również w Polsce. W 1929 roku powołano Polską Spółkę Obuwia Bata S.A. z siedzibą w Krakowie. W 1932 roku uruchomiono w Chełmku koło Chrzanowa fabrykę obuwia wraz z osiedlem pracowniczym, szkołą i infrastrukturą sportową. Zakład ten posiadał też dwie własne garbarnie skór, a w 1939 roku uruchomiono też kolejny zakład produkcyjny w Radomiu. Już w 1932 roku w fabryce w Chełmku wyprodukowano 560 tys. par obuwia, które były sprzedawane w 150 sklepach na terenie całego kraju. W 1938 roku produkcja wyniosła 2 mln 260 tys. par, przy zatrudnieniu 1669 osób, a ilość sklepów firmowych wzrosła do 440. Po wojnie w 1947 roku fabryki spółki Bata zostały znacjonalizowane. Funkcjonowały odtąd jako Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego "Chełmek" (do 2003 roku) oraz Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego "Radoskór" (do 1999 roku).

Brama fabryki "Bata" w Chełmku w latach 30-tych
Zdjęcie: wikipedia

Krakowski przemysł obuwniczy podczas II wojny światowej i tuż po niej

Okupacja niemiecka wiązała się z tzw. racjonalizacją produkcji. Bardzo silnie objęła ona zakłady produkujące obuwie i inne wyroby ze skór. Ze skonsolidowanych firm powstały dwie fabryki obuwia. Pierwsza funkcjonowała przy ul. Nadwiślańskiej 6. Drugą firmę stworzono łącząc firmy żydowskie - Abrahama Poznańskiego czy "Em-Ha". Siedziba tak powstałej firmy "Libit" mieściła się przy ul. Sołtyka 19. Ze skonsolidowanych fabryk pasów powstała przy ulicy Jasnej Fabryka Pasów Transmisyjnych zatrudniająca ok. 15 pracowników.

Po wojnie duży udział w uruchamianiu fabryk miał ruch spółdzielczy. Poniemiecka wytwórnia rymarska i galanterii skórzanej przy ul. Michałowskiego 10 została przejęta przez Spółdzielnię Pracy "Rymarz" - założoną w maju 1945 roku. Fabryka obuwia "Libit" przy ul. Sołtyka, zatrudniająca 114 pracowników, stała się oddziałem Południowych Zakładów Obuwia "Chełmek".

Wnętrze hali fabrycznej Polskiej Spółki Obuwia "Bata" S.A. w Chełmku
Zdjęcie: NAC

W okresie PRL udział produkcji przemysłu skórzanego w okręgu krakowskim wynosił ponad 19% całości produkcji skórzanej w kraju. Wyższy wskaźnik miało tylko hutnictwo metali - 25%. W branży skórzano-obuwniczej zatrudnionych było ponad 26 tys. pracowników. W samym Krakowie było to 4,5% ogółu zatrudnionych w przemyśle. Oprócz garbarni największe zatrudnienie notowały zakłady obuwnicze w Chełmku (dawna fabryka "Bata") oraz nowo powstała fabryka w Nowym Targu.

Nowotarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego "Podhale"

Decyzję o budowie w Nowym Targu wielkiego zakładu obuwniczego podjęła Rada Ministrów w 1953 roku. Pierwszą parę obuwia wyprodukowano w 1955 roku a w 1972 roku wyprodukowano stumilionową. W latach 70-tych produkowano ok. 9 milionów par obuwia rocznie. W 1955 roku w fabryce pracowało 747 pracowników, najwyższe zatrudnienie osiągnięto w 1969 roku - 9623 pracowników. Stanowiło to ponad 40% zatrudnionych w przemyśle skórzanym regionu krakowskiego. Kombinat obuwniczy był największym zakładem pracy w regionie. Produkowano nie tylko obuwie (również na eksport do 32 krajów) ale także półprodukty do jego wytwarzania przeznaczone dla innych zakładów oraz maszyny dla przemysłu skórzanego.

Budynek główny Nowotarskich Zakładów Przemysłu Skórzanego "Podhale"
Zdjęcie: fotopolska.eu

Niestety to ogromne przedsiębiorstwo nie przetrwało przemian ustrojowych i w 1992 roku ogłosiło upadłość. Po 1994 roku część obiektów z maszynami zostało odkupionych od syndyka masy upadłościowej przez firmy Wojas i Demar. Przedsiębiorstwa te z powodzeniem kontynuują produkcję obuwia...

* * *

Na zakończenie sentymentalny film o upadku nowotarskiego kombinatu obuwniczego:

Zobacz też:

• Przemysł skórzany - cz.1
• Przemysł skórzany - cz.2