Spacer: Śladem przemysłu spożywczego – w poszukiwaniu fabryk smaku

Przemysł spożywczy zawsze był jednym z najważniejszych działów gospodarki. Również w Podgórzu istniały liczne fabryki artykułów spożywczych, reprezentujące różne smaki: słony, gorzki, kwaśny oraz ten najprzyjemniejszy – słodki.

* * *

Słodkiego soku z trzciny cukrowej używano na Nowej Gwinei już ok. 8000 r. p.n.e. Później trzcinę cukrową zaczęto uprawiać w Azji - w Chinach i Indiach. Właśnie w Indiach ok. 3000 r. p.n.e. opracowano sposób produkcji cukru - słodkiego proszku, który można było dodawać do innych wyrobów spożywczych. W średniowieczu cukier dotarł do Europy, był jednak bardzo drogi, ponad 10 razy droższy od miodu. Próbowano zakładać jej plantacje na południu Europy a później w Nowym Świecie, który stał się głównym producentem tego artykułu spożywczego.

Nowy rozdział dla cukrownictwa nastał po 1806 roku, kiedy Napoleon Bonaparte w ramach wojny handlowej z Wielką Brytanią zaprowadził blokadę kontynentalną. Cukier trzcinowy przestał dopływać do Europy. Ale we Francji opracowano metodę rafinacji cukru z innych roślin (głównie buraka). W 1813 roku powstała pierwsza cukrownia produkująca cukier nową metodą. W 1880 roku produkcja cukru z buraków przewyższyła tę z trzciny. Stale spadała też cena tego produktu, sprawiając ze stawał się bardziej przystępny. Wraz z rozwojem cukrownictwa powstawały też fabryki wyrobów cukierniczych...

1. Parowa Fabryka Cukrów i Czekolady "Kryształ" Sp. z o.o.

W latach 1889-91 przy ul. Lwowskiej 30 powstał pałacyk w modnym wówczas stylu historyzmu z elementami neobaroku. Budynek zaprojektował Stanisław Serkowski, syna Emila Serkowskiego, burmistrza Podgórza. Na tyłach tego pałacyku i w oficynie za budynkiem w 1913 roku uruchomiono Parową Fabrykę Cukrów i Czekolady "Kryształ" Sp. z o.o. (od nazwy tej fabryki pochodzi obecne określenie pałacyku - "Kryształ"). Fabryka funkcjonowała przez cały okres międzywojenny zatrudniając od 50-100 pracowników. Jej maszyny były napędzane silnikami elektrycznymi. W czasach największej świetności produkowała 600 ton cukierków i 200 ton czekolady rocznie. Fabryka dysponowała własnym transportem samochodowym oraz siecią sklepów firmowych w Krakowie, Tarnowie i na Śląsku. Zakład funkcjonował także w okresie okupacji hitlerowskiej, a po wojnie w 1948 roku został znacjonalizowany. Przez krótki czas był częścią Państwowych Zjedno­czonych Fabryk Cukrów i Czekolady, ale niebawem zlikwidowano produkcję w tym miejscu. Odtąd pałacyk pełnił funkcję mieszkalną - obecnie trwa jego remont.

Fabryka Cukrów i Czekolady "Kryształ" Sp. z o. o.
od strony podwórza w 1938 roku
Zdjęcie: NAC

2. Fabryka Wyrobów Czekoladowych J. Pishinger Sp. z o.o.

Wiedeński cukiernik Oskar Pishinger jest najbardziej znany z genialnego w swej prostocie torcika z wafli przekładanych masą czekoladowo-orzechową. Popularność tego wyrobu trwa nieprzerwanie od drugiej połowy XIX wieku do dziś. W 1923 roku przy ulicy Berka Joselewicza 26 powstało krakowski przedstawicielstwo austriackiej firmy - Fabryka czekolady cukierków tortów i ciastek Oskar Pishinger Sp. z o.o. Zatrudnienie wynosiło 52 pracowników. W okresie wielkiego kryzysu w 1933 roku firma została zlikwidowana.

Opuszczony budynek dawnej fabryki Józefa Pishingera w 2009 roku
Na bramie widoczne logo zakładów "Wawel"

W 1922 roku powstała też inna firma cukiernicza - "Pischinger& Co Gesselschaft" - z siedzibą na Dębnikach przy Konfederackiej. Jej właściciel Jan Pishinger w 1929 roku przeniósł produkcję do nowo wybudowanego zakładu przy ulicy Kącik 22. Napędzana maszyną parową o mocy 60 KM Fabryka Wyrobów Czekoladowych J. Pishinger Sp. z o.o. zatrudniała 314 osób. Już w pierwszym roku działalności wyprodukowano 240 ton słodyczy. Wyroby fabryki były pośledniej jakości ale dzięki niskiej cenie znajdowały wielu nabywców. Fabryka funkcjonowała także podczas wojny jako "Josef Pischinger & Co. Triumf Schokoladenwarenfabrik Gesselschaft". Po wojnie w 1946 roku została znacjonalizowana i włączona do Związku Gospodarczego Spółdzielni RP. W 1951 roku powołano Zakłady Przemysłu Cukierniczego "Wawel" w skład którego oprócz dawnej fabryki Pishingera weszły też dwie inne fabryki:

• Krakowska Fabryka Cukrów i Czekolady "A. Piasecki" S.A. z 1910 roku - ul. Wrocławska - 423 pracowników
• Polsko-Szwajcarska fabryka czekolady "Suchard" S.A. z 1926 roku - ul. Masarska - 550 pracowników

Zakłady Przemysłu Cukierniczego "Wawel" funkcjonowały w tych trzech lokalizacjach do 2006 roku, kiedy oddano do użytku nowy zakład produkcyjny w Dobczycach. Zabudowania dawnej fabryki Pishinger, jak większość starej zabudowy ulicy Kącik zostały wyburzone...

3. Krakowska Huta Szkła Bąkowski, Chazan i Spółka

Szkło było znane już 3,5 tys. lat temu. Początkowo przedmioty formowano poprzez wylewanie do formy później odkryto metodę jego wydmuchiwania. Dzięki wydmuchiwaniu powstawały stosunkowo lekkie naczynia. Najstarsza wzmianka o hucie szkła w Polsce pochodzi z XIV wieku a w wieku XVIII działało ich ponad 100. Ogromny postęp w technologii wytopu szkła nastąpił w wieku XIX, kiedy wprowadzono przemysłowe metody produkcji. Ogromny popyt na butelki, służące za opakowania płynnych wyrobów spożywczych nastąpił w 20-leciu międzywojennym. W Krakowie powstało wówczas kilka hut szkła m.in:

• Huta Prądniczanka - 1927 rok - 70 pracowników
• Huta Szkła "Wawel", Zabłocie 80 - 1930 rok - 150 pracowników
• Prokocimska Huta Szkła - 1935 rok - 249 pracowników

Największa huta powstała w 1932 roku w dawnej fabryce zapałek "Znicz" przy ulicy Lipowej 3. Krakowska Huta Szkła Bąkowski, Chazan i Spółka zatrudniała od 300-500 robotników. Produkowała ona głównie butelki dla Państwowego Monopolu Spirytusowego. W okresie okupacji została skonfiskowana przez Niemców a po wojnie znacjonalizowana. Huta funkcjonowała później jako część wielozakładowego przedsiębiorstwa Krakowskie Huty Szkła. W 1962 roku na jej terenie zostaje utworzone Centralne Laboratorium Przemysłu Szklarskiego - placówka badawczo-rozwojowa. Po 2010 roku na terenie huty działa Centrum Szkła i Ceramiki - placówka edukacyjno-dydaktyczno-wystawiennicza.

Hala huty szkła przy ul. Lipowej 3

4. Polska Wytwórnia Chleba Zdrowia "Ziarno" S.A.

W okresie neolitu (ok. 8tys lat temu) ludzie wybrali osiadły tryb życia. Zaczęto uprawiać zboże, którego ziarno rozcierano na płaskich łupanych kamieniach. Później wynaleziono złożenie kamieni nazwane żarnami. Około 120 roku p.n.e. do napędu żaren zastosowano energię wiatru a później również wody. W Polsce pierwsze młyny pojawiły się pod koniec XII wieku. W 1820 roku wynaleziono mlewnik walcowy w którym rozcieranie ziarna następuje za pomocą żeliwnych walców a nie kamieni. Odtąd powstawały coraz większe młyny napędzanie maszynami parowymi.

Loft w dawnym młynie "Ziarno"

W 1919 roku przy ulicy Zabłocie 25 powstał młyn "Ziarno". Posiadał on 11 par walców mlewniczych a napędzany był silnikiem Diesla o mocy 350 KM. Początkowo zatrudnienie wynosiło 80 pracowników. W 1921 roku uruchomiono przy młynie piekarnię a później także wytwórnię makaronu. Zatrudnienie wzrosło do 240 pracowników. Pieczywo było sprzedawane w sieci 35 sklepów na terenie Krakowa. Młyn "Ziarno" funkcjonował w czasie wojny oraz po niej - znacjonalizowany i włączony do Państwowych Zakładów Zbożowych. Młyn przestał funkcjonować w 2002 roku a jego budynek został w latach 2008 - 2009 przebudowany na lofty (mieszkania w obiektach poprzemysłowych).

5. "Krakus" Przemysł Spirytusowy i Chemiczny S.A.

Destylacja wina, w wyniku której powstał alkohol wysokoprocentowy, została odkryta przez arabskiego alchemika Gebera ok. 850 roku n.e. Początkowo był on używany tylko jako lekarstwo. W Europie nazwano go "aqua vitae" (łac. woda życia), stąd też pochodzi polskie określenie "okowita". Okowita powstawała w wyniku 3-krotnej destylacji. W XV wieku zaczęto spożywać rozcieńczoną okowitę, którą nazwano później wódką. Zamiast wina używano tańszego sfermentowanego zacieru ze zbóż. Technologia taka stosowana jest do dziś - w wyniku destylacji powstawał spirytus, który rozcieńczano wodą aby uzyskać stężenie maksymalnie 40%. Zakłady produkujące wódkę nazywano gorzelniami. Od lat 80-tych XIX wieku używana jest w nich aparatura rektyfikacyjna pozwalająca na produkcję spirytusu w ilościach przemysłowych.

Uczestnicy spaceru w miejscu gdzie kiedyś była fabryka "Krakus"
Zabudowań fabrycznych już nie ma - jest osiedle mieszkaniowe...

W 1919 roku przy ulicy Zabłocie 21 powstała firma "Wódki Krakowskie", przemianowana później na "Krakus". W zakładzie tym funkcjonowała gorzelnia, rafineria spirytusu, fabryka likieru, marmolady esensji oraz wytwórnia chemikaliów (m.in. potasu dla hut szkła). W 1928 roku było zatrudnionych 218 pracowników. Niestety w wyniku kryzysu stabilizacyjnego zakład przeżywał trudności finansowe. Ostatecznie w 1935 roku został zlikwidowany. Można przypuszczać że wpływ na likwidację miało powstanie w 1932 roku zakładu produkcyjnego Państwowego Monopolu Spirytusowego przy ul. Fabrycznej 13.

Po wojnie dawna fabryka "Krakus" oraz sąsiadująca z nią Krakowską Fabryką Mydła - C. Śmiechowski zostały połączone tworząc Fabrykę kosmetyków "Pollena-Miraculum". Linia produkcyjna spirytusu służyła do produkcji m.in wody po goleniu "Brutal". Większość zabudowań przemysłowych została wyburzona w 2016 roku, a w ich miejscu zbudowano osiedle mieszkaniowe.

6. Rzeźnia Podgórska

Nowe przepisy ustawy o zarazie bydła w cesarstwie austriackim zabraniały tradycyjnego uboju na terenie miasta w tzw. jatkach. Z uwagi na poza obrębem miast budowano rzeźnie miejskie, gdzie bydło podlegało w trakcie uboju kontroli weterynaryjnej. W Krakowie Rzeźnia Miejska powstała w 1878 roku. W Podgórzu budynek rzeźni (wg. projektu Stanisława Serkowskiego) powstał w 1881 roku przy ulicy Zabłocie. Już wcześniej w 1877 roku wykuto w skale lodownię miejską, która wypełniona lodem pozyskiwanym z Wisły, służyła do chłodzenia i konserwacji towarów żywnościowych. W latach 90. XIX w. przy ulicy Nadwiślańskiej założono targ przeznaczony dla bydła rogatego. Targ ten przeniesiono w 1903 roku w sąsiedztwo rzeźni. W 1910 roku doprowadzono do niego linię kolejową z ładownią w ramach stacji towarowej Podgórze-Wisła.

Rzeźnia miejska w Podgórzu
Fotografia: ANK, sygn. A-V-1362

7. Skład Solny

Sól eksploatowano od epoki środkowego neolitu (ok. 5 tys. lat temu). Była ona stosowana jako wzmacniacz smaku i naturalny konserwant. Sól była drogim i bardzo pożądanym towarem. Jedno z naturalnych źródeł solankowych funkcjonowało w Wieliczce. Po 4 tysiącach lat wypływ solanki ustał. Na przełomie XII i XIII wieku, w poszukiwaniu solanki rozpoczęto drążenie studni. Odkryto wówczas złoża soli kamiennej, którą rozpoczęto eksploatować metodami górniczymi. Oprócz czystej soli w formie przeźroczystych dużych kryształów wydobywano także sól zanieczyszczaną iłami lub piaskiem. Taką sól rozpuszczano w wodzie aby zanieczyszczenia opadły na dno, a roztwór soli gotowano na ogniu, po odparowaniu wody uzyskując sól warzoną (od wrzenia). Z uwagi na brak opału sprzedawano taki rumosz solny, który warzono już w docelowym miejscu.

Uczestnicy spaceru przed dawnym Składem Solnym

Sól była przywożona transportem konnym nad Wisłę nieopodal Krakowa, gdzie powstał port solny. Tam sól ładowano na galary i spławiano rzeką w inne rejony kraju. Nieopodal portu solnego w XVIII zbudowano murowany budynek składu solnego. W połowie XIX wieku wielicka kopalnia była uznawana za najwydajniejszą na świecie. Jeszcze w latach 30-tych XIX wieku zaplanowano doprowadzenie do niej linii kolejowej. W 1856 roku oddano linię kolejową z Krakowa na wschód, a już w 1857 roku zbudowano bocznicę do Wielickiej kopalni. Rok później zbudowano bocznicę do nowego portu solnego, który zlokalizowano w Niepołomicach. Budynek składu solnego w Podgórzu był odtąd użytkowany jako koszary kawalerii. Od lat 90-tych XX wieku mieszczą się w nim pracownie artystyczne, studia muzyczne czy centra sztuki.

8. ul. Piwna

Połączenie Podgórza z Krakowem w 1915 roku wymusiło zmianę nazw ulic. M.in. zmieniono nazwę ulicy Wązkiej na Wita Stwosza. W 1948 ponownie zmieniono nazwę tej ulicy - tym razem na Piwną. Piwo stanowiło kiedyś ważny element jadłospisu, gdyż obawiając się zakażeń pokarmowych unikano picia czystej wody preferując napoje z niewielką ilością alkoholu - a piwo było jednym z najtańszych i najpopularniejszych napojów alkoholowych. Istotnym etapem procesu produkcyjnego jest warzenie (czyli gotowanie) odfiltrowanego zacieru zbożowego - tzw. brzeczki, która jest następnie schładzana i poddawana fermentacji.

Trasa spaceru oraz przystanki:

1. Parowa Fabryka Cukrów i Czekolady "Kryształ" Sp. z o.o.

2. Fabryka Wyrobów Czekoladowych J. Pishinger Sp. z o.o.

3. Krakowska Huta Szkła Bąkowski, Chazan i Spółka

4. Polska Wytwórnia Chleba Zdrowego "Ziarno" S.A.

5. "Krakus" Przemysł Spirytusowy i Chemiczny S.A.

6. Rzeźnia Podgórska

7. Skład Solny

8. ul. Piwna

9. Młyn parowy Maurycego Barucha

10. Fabryka wyrobów czekoladowych i cukierniczych "Optima" S.A.

9. Młyn parowy Maurycego Barucha

Maurycy Baruch był wszechstronnie działającym przedsiębiorcą w Podgórzu. Należały do niego cegielnie i kaflarnie ale działalność przemysłową zaczynał od ogromnego młyna parowego zbudowanego w 1848 roku. W 1865 roku Baruch uruchomił także nowoczesną parową piekarnię. Po jego śmierci przedsiębiorstwem zarządzali jego synowie, z czasem jednak młyn podupadł. W 20-leciu międzywojennym na jego terenie działał oddział Monopolu Tytoniowego, a po 1949 roku budynek dawnego młyna przekazano Zakładom Przemysłu Odzieżowego "Vistula". Wszystkie zabudowania fabryki "Vistula", w tym relikty młyna parowego z 1848 roku, wyburzono w 2009 roku. Na ich miejscu powstało - a jakże - osiedle mieszkaniowe...

Budynki należące do zakładu "Młyny Parowe Maurycy Baruch"
Fotografia: ANK, sygn. A-IV-672

10. Fabryka wyrobów czekoladowych i cukierniczych "Optima" S.A.

Fabryka ta została założona w 1921 roku przy ul. Krakusa 7. W 1923 roku powstał nowy jednopiętrowy budynek fabryczny, który w 1925 roku nadbudowano o drugie i trzecie piętro. Fabryka ta produkowała i sprzedawała: kakao, czekoladę, herbatniki, ciastka, wafle. Zatrudnienie wynosiło 258 robotników. W okresie wielkiego kryzysu firma poniosła straty, które doprowadziły do jej unieruchomienia w 1936 roku. Później w dawnych obiektach działała fabryka "Astra". Podczas okupacji budynek zajmowała Zentrale für Handwerk Lieferungen, czyli warsztaty rzemieślnicze żydowskich krawców, szewców, kuśnierzy z getta. Po wojnie w budynku fabrycznym funkcjonowały Krakowskie Zakłady Papiernicze Przemysłu Terenowego, produkując opakowania dla przemysłu spożywczego.

Wyremontowany budynek dawnej fabryki "Optima"

* * *

Ten artykuł jest relacją ze spaceru który odbył się 26 września 2021 roku w ramach XX Podgórskich Dni Otwartych Drzwi. Na spacerze tym miałem zaszczyt pełnić funkcję przewodnika. Dziękuję wszystkim obecnym za przybycie - mam nadzieję że był to miło spędzony czas.