Przemysł chemiczny - cz.2 - Przemysł farmaceutyczny

W przeszłości leki i inne medykamenty były wytwarzane jedynie z produktów naturalnych. Obecnie wiele z nich jest wytwarzane również syntetycznie, zatem przemysł farmaceutyczny jest jedną z gałęzi przemysłu chemicznego.

* * *

Początki farmacji sięgają starożytności, jednak wtedy przygotowywaniem leków (głównie ziołowych) zajmowali się kapłani, a później uzdrowiciele-lekarze. Dopiero w czasach rzymskich zaczęto wytwarzać leki sprzedawane później przez wędrownych kupców. We wczesnym średniowieczu powstały pierwsze apteki oraz normy regulujące zasady sporządzania leków oraz zasady kontroli aptek i aptekarzy przez lekarzy. Same apteki ewoluowały od jednego pomieszczenia do kilku z piwnicą do przechowywania artykułów łatwo psujących się, strychem do suszenia ziół oraz laboratorium, gdzie ze składników tych przygotowywano właściwe lekarstwa. W aptekach wytwarzano i sprzedawano lekarstwa ale oferowano także inne sprowadzane artykuły jak wino, tytoń, czekoladę czy wytwarzane na miejscu świece.

Fragment ekspozycji z krakowskiego Muzeum Farmacji
Zdjęcie: wikipedia

Zawód farmaceuty był odpowiedzialny, dlatego wymagana była odpowiednia praktyka. W XVIII wieku farmacji uczono na uniwersytetach. W krakowskiej uczelni wyższej już w 1783 roku powstała Katedra Farmacji i Materii Medycznej. Do połowy XIX wieku leki wytwarzano jedynie w aptekach, później coraz więcej leków powstawało metodami przemysłowymi. Obecnie większość aptek to tzw. apteki leków gotowych w których sprzedaje się gotowe, fabrycznie wytwarzane specyfiki.

Fabryka Środków Leczniczych Eugeniusza Matuli

W Polsce przemysł farmaceutyczny zaczął rozwijać się dopiero w latach 20-tych XX wieku, ale w 1939 roku w kraju istniało już ok. 40 zakładów farmaceutycznych. W Krakowie funkcjonowało kilka z nich. Jednym z najstarszych była Fabryka Środków Leczniczych Eugeniusza Matuli. Eugeniusz Matula był aptekarzem w Radomyślu koło Tarnowa. W 1896 roku założył tam fabrykę leków o nazwie Laboratorium Chemiczno-Farmaceutyczne. Swoje wyroby sprzedawał wysyłając je do aptek nie tylko w Cesarstwie Austriackim ale również w Królestwie Polskim. Najbardziej znanym wówczas wyrobem tej fabryki była maść "Sapomenthol" - renomowany lek uśmierzający i kojący bóle reumatyczne i mięśniowe.

Reklama prasowa fabryki E.Matuli

W Krakowie dystrybucję medykamentów z fabryki Eugeniusza Matuli prowadził skład apteczny Konstantego Wiszniewskiego. W latach 20-tych Matula wraz z rodziną przeprowadził się na stałe do Krakowa a w 1925 roku nastąpiła przeprowadzka fabryki. Fabryka Środków Leczniczych Eugeniusza Matuli Sp. z.o.o. mieściła się przy ulicy Helclów 17. Oprócz maści wytwarzano też pastylki, plastry, opłatki apteczne oraz inne wyroby. Eugeniusz Matula zmarł w 1933 roku a jego fabryka została później przejęta przez hurtownię farmaceutyczną "Pharma", która wcześniej była tylko dystrybutorem produktów fabryki.

"Pharma" B. Jawornicki S.A.

Szpitalny aptekarz Bolesław Jawornicki od 1897 roku był sekretarzem Towarzystwa Farmaceutycznego "Unitas" w Krakowie. Znał bolączki pracowników aptek oraz problemy właścicieli prowincjonalnych aptek. W 1908 roku założył agencję handlową przemysłu chemiczno-farmaceutycznego. Agencja ta w 1915 roku została przekształcona w spółkę z ograniczoną poręką, a w 1920 roku w spółkę akcyjną o nazwie "Pharma". Firma ta była hurtownią farmaceutyczną która posiadała wyłączność na sprzedaż wyrobów największych krajowych fabryk farmaceutycznych. Dużą uciążliwością dla ówczesnych aptekarzy była konieczność badania każdej przysłanej do apteki partii danej substancji. "Pharma" posiadała własne laboratorium i brała na siebie przeprowadzenie badania jakościowego, potwierdzanego na każdym opakowaniu sprzedawanej substancji. Była to duża oszczędność dla aptek, zatem hurtownia odniosła ogromny sukces w początkach swojej działalności. O pozycji firmy może świadczyć fakt że po 1922 roku nie ukazała się w prasie już żadna reklama – nie była potrzebna bo wszystkie apteki w południowej Polsce zaopatrywały się już w "Pharmie".

Reklama prasowa hurtowni "Pharma" B. Jawornicki S.A.

Firma "Pharma" działała bardzo prężnie przez cały okres 20-lecia międzywojennego. Już z początkiem lat 20-tych dochód firmy pozwolił na wybudowanie, nowej okazałej siedziby firmy przy ulicy Długiej 46-48. Budynek ten został specjalnie zaprojektowany przez samego Jawornickiego. W jego wnętrzu znajdowały się nie tylko magazyny, sale do odbioru towaru z fabryk i ekspedycji czy laboratoria, ale także szatnie, umywalnie, archiwum, biura rady i zarządu spółki. Ponadto w budynku znajdowało się mieszkanie dyrektora oraz pokoje gościnne dla przedstawicieli firmy farmaceutycznych. Nowoczesny obiekt posiadał centralę telefoniczną, pocztę pneumatyczną oraz własną elektrownię i studnie, dzięki czemu firma mogła funkcjonować niezależnie od zewnętrznych dostaw tych mediów.

Budynek dawnej firmy "Pharma" przy ulicy Długiej

Firma działała także w okresie II wojny, chociaż od 1943 roku pod niemieckim zarządem (F. Reichelt A.G. z Wrocławia i Gehe A.G. z Drezna). Po wojnie udało się odzyskać firmę, pomimo zakusów państwa na nacjonalizację pod pozorem mienia poniemieckiego. Bolesław Jawornicki zmarł w 1950 roku. W tym samym roku firma została jednak znacjonalizowana i przekształcona w laboratorium galenowe Krakowskiego Zarządu Aptek. W 1951 roku laboratorium zostało przejęte przez CEFARM - powstałą w 1945 roku Centralną Składnicę Sanitarną Ministerstwa Zdrowia. W 1951 roku zlikwidowano prywatną własność aptek - wszystkie zostały przymusowo włączone do Centralnego Zarządu Aptek, a ich dotychczasowi właściciele byli zatrudniani bez możliwości wyboru placówki...

Sytuacja zmieniła się w 1988 roku, kiedy apteki znów trafiły w ręce prywatne, ale niekoniecznie dawnych właścicieli. Laboratorium Galenowe (część dawnej Pharmy) zostało wydzielone z CEFARMU i zamienione w spółkę FARMINA, którą sprywatyzowano w 1996 roku, lecz od 2004 funkcjonuje ona w nowej lokalizacji przy ulicy Lipskiej 44.

Wytwórnie szczepionek

W 1893 roku na krakowskim Uniwersytecie Jagiellońskim powołano nową katedrę higieny. Prowadzenie jej zaproponowano Odonowi Bujwidowi, warszawskiemu bakteriologowi, który swoje doświadczenie zdobywał w Berlinie u Roberta Kocha oraz w instytucie Louisa Pasteura w Paryżu. Bujwid wniósł do konserwatywnego środowiska krakowskiego wiele nowoczesnych idei ale przede wszystkim skupił się na intensywnej pracy naukowej. Z jego inicjatywy powstał drugi na ziemiach polskich zakład szczepień pasteurowskich. W Zakładzie Bakteriologicznym przy zakładzie higieny Uniwersytetu Jagiellońskiego rozpoczęto produkcję surowic i szczepionek dla ludzi a później również dla zwierząt.

Anons prasowy Zakładu Higieny UJ

Około 1920 roku prof. Bujwid przeszedł na wcześniejszą emeryturę, do czego przyczynili się zawistni pracownicy UJ. Nie zakończył jednak pracy naukowej. W swoim domu przy ulicy Lubicz 34 zorganizował wraz z żoną zakład o nazwie Wytwórnia Świec i Szczepionek prof. Bujwida Sp. z o.o. W zatrudniającej kilkunastu pracowników wytwórni nie tylko produkowano surowice i szczepionki ale przeprowadzano też szczepienia na miejscu.

Kamienica przy ulicy Lubicz 34,
gdzie mieściła się Wytwórnia prof. Bujwida
Fotografie: wikipedia1 i wikipedia2

Profesor Odo Bujwid nie tylko pracował naukowo ale również aktywnie udzielał się społecznie będąc radnym miasta Krakowa. Przyczynił się do budowy wodociągu i kanalizacji, krzewienia higieny oraz upowszechnienia oświaty. Zmarł w 1942 roku. Od 1964 roku do lat 90-tych w kamienicy funkcjonowało prywatne muzeum poświęcone działalności Odona Bujwida. Sama wytwórnia szczepionek funkcjonowała do 1951 roku, kiedy została znacjonalizowana i włączona do Zjednoczenia Wytwórni Surowic i Szczepionek "Biomed" z siedzibami w Krakowie, Warszawie i Lublinie. W 1980 roku zakład w Krakowie stał się niezależną jednostką, która po zmianach ustrojowych funkcjonuje obecnie jako Instytut Biotechnologii Surowic i Szczepionek Biomed S.A.

Reklama prasowa wytwórni Prof. Bujwida

Wytwórnia prof. Bujwida zajmowała się głównie produkcją surowic i szczepionek dla ludzi. Z uwagi na duży popyt na weterynaryjne produkty w 1920 roku powstał Zakład Wyrobu Surowic i Szczepionek Zwierzęcych "Sero". Zakład ten został założony przez pracownika UJ dr Juliana Nowaka w kamienicy przy ulicy Karmelickiej 45. Zatrudniająca 36 pracowników wytwórnia należała do czołowych producentów surowic i szczepionek w kraju. Pomimo iż stanowiła własność prywatną dr Nowaka to duża część zysków przedsiębiorstwa była kierowana na finansowanie działalności naukowej Instytutu Weterynarii. W 1951 roku Zakład "Sero" został znacjonalizowany i włączony do Zjednoczenia "Biomed".

Reklama prasowa Naukowych Zakładów wyrobu surowic i szczepionek zwierzęcych "Sero"

Fabryka Chemiczno-Farmaceutyczna dr A. Wander S.A.

Szwajcarski aptekarz, farmaceuta i przedsiębiorca Georg Wander swoją firmę założył jeszcze w 1865 roku, produkując odżywki. Firmę znacznie rozwinął jego syn Albert otwierając przedstawicielstwa również poza Szwajcarią - w Włoszech, Anglii czy na Węgrzech. W 1930 roku dr A. Wander uruchomił fabrykę także w Krakowie. Nowoczesny wytwórnia została zbudowana i uruchomiona zaledwie w 10 miesięcy. Otwarcie fabryki miało miejsce w okresie wielkiego kryzysu, dlatego przez pierwsze lata produkcja przynosiła straty. Jednak zostały one pokryte przez udziałowców szwajcarskich, do których należało 99% akcji przedsiębiorstwa.

Fabryka "Ovomaltyny" dr. Wandera w Krakowie przy ulicy Mogilskiej
Fotografia: NAC

Zabudowania Fabryki Chemiczno-Farmaceutycznej dr A. Wander S.A. mieściły się na ówczesnych obrzeżach miasta przy ulicy Mogilskiej 80. Produkty farmaceutyczne stanowiły zaledwie 10% produkcji. Były to m.in. glukol, siarczan baru czy unibaryt, a po przeprowadzonej w połowie lat 30-tych rozbudowie także olej rycynowy i kwas mlekowy. Wyroby te sprzedawano również poza Polską - nawet do Ameryki Północnej i Palestyny. Głównym asortymentem produkcji były produkty spożywcze: proszki do pieczenia, budynie, słynna "mąka zdrowotna do wypieku chleba Dr Wandera" oraz preparaty dietetyczne i witaminowe: Jemalt, Nutromalt i Ovomaltine.

Oferta produktów fabryki

Najbardziej znanym produktem koncernu "Wander" był produkowany od 1906 roku Ovomaltine. Od 1931 roku wytwarzano go również w Krakowie. Był to sproszkowany napój, który w składzie zawierał słód, serwatkę, jajka i kakao. Napój ten sprzedawano w puszkach przypominających obecne napoje energetyczne, chociaż to zapewne współczesne energetyki były wzorowane na ovomalatynie. Ten szeroko reklamowany produkt zachwalano jako naturalną odżywkę zawierającą czynne witaminy, która czyniły organizm silnym i odpornym na jesienne chłody jak i krzepiła i orzeźwiała w czasie upałów. Podawanie tego napoju zalecano zarówno dzieciom jak i sportowcom oraz wszystkim osobom prowadzącym aktywny tryb życia.

Reklamy prasowe preparatu Ovolmaltine z lat 30-tych

W 1931 roku fabryka zatrudniała 60 osób, w 1938 już 127 pracowników, w tym kilkadziesiąt osób w laboratorium. Fabryka funkcjonowała również w okresie okupacji niemieckiej. Z uwagi na to iż była przedsiębiorstwem szwajcarskim nie miała narzuconego niemieckiego nadzoru. Dzięki temu zatrudniono w niej (dając schronienie) kilku polskich profesorów chemii i farmacji. W tajnym laboratorium prowadzili prace nad nowymi lekami przeciwko pneumokokom (sulfamidami) oraz preparatami hormonalnymi.

Strona katalogu fabryki z 1939 roku

Po wojnie fabryka została objęta zarządem państwowym i funkcjonowała jako Wytwórnia nr 10 w ramach Zjednoczenia Przemysłu Organicznego i Farmaceutycznego. W 1947 nastąpiła zmiana nazwy na Zjednoczenie Przemysłu Farmaceutycznego "Polfa", a krakowski zakład funkcjonował odtąd jako "Polfa-Kraków". W tym samym roku zatrudnienie wynosiło już 260 osób, a dwa lata później zatrudnienie wzrosło do 426. W okresie PRL nastąpiła znaczna rozbudowa przedsiębiorstwa. Krakowska fabryka była głównym producentem witamin i antybiotyków w kraju (w tym wyłącznym producentem witaminy C). Ponadto produkowano szereg popularnych preparatów jak np. Aviomarin czy Flegamina.

Pakowanie tabletek do szklanych fiolek w latach 50-tych

Po 1989 roku nastąpiła reprywatyzacja przemysłu farmaceutycznego w Polsce. Uciążliwy do tej pory krakowski zakład w 1997 roku uzyskał Świadectwo Przedsiębiorstwa Czystszej Produkcji. W 1998 roku krakowska fabryka została sprzedana chorwackiemu konsorcjum PLIVA d.d. i funkcjonowała odtąd jako PLIVA Kraków Krakowskie Zakłady Farmaceutyczne. Pliva zainwestowała w remonty i utworzyła nowe wydziały produkcyjne. W 2001 roku krakowska fabryka, jako pierwsza firma farmaceutyczna w Polsce, uzyskała certyfikat ISO 14001. W 2006 roku firma została przejęta przez amerykańską grupę Barr Laboratories a dwa lata później stała się częścią izraelskiej grupy TEVA.

Zabudowania fabryki TEVA przy ulicy Mogilskiej

W 2009 roku przeprowadzono sporą restrukturyzację - m.in. zamknięto wydział leków sterylnych, zwiększono za to produkcję form suchych. Sporym problemem jest lokalizacja fabryki – obecnie niemal w centrum miasta na sporej, 21-hektarowej działce, która generuje spore koszty. Zatem Teva Operations Poland planuje kolejną restrukturyzację...

* * *

Na koniec krótki film z cyklu "Krakowskie impresje Stanisława Markowskiego – odc. 15 - Wśród trucizn, lekarstw i ziół". Zdjęcia zostały nakręcone w krakowskim Muzeum Farmacji, mieszczącym się w zabytkowej, czternastowiecznej kamienicy przy ul. Floriańskiej 25.