Telewizja w Krakowie

Oglądanie obrazu na odległość przez całe wieki pozostawało jedynie sferą marzeń. Jednak w wieku XIX-tym, gdy za sprawą wynalazków: telefonu i fonografu udało się zarejestrować i przesłać na odległość dźwięk, oczekiwano że niebawem to samo da się zrobić z obrazem...

* * *

Pionierzy telewizji

"Po telefonie i telegrafie musimy wynaleźć telefoton albo telefotoskop, to jest przyrząd telegraficzny do widzenia z odległości" - tak na łamach czasopisma "Kosmos" pisał w 1878 Julian Ochorowicz - polski psycholog, filozof, poeta, publicysta i fotografik a także wynalazca (pierwowzór postaci Juliana Ochockiego z powieści "Lalka" Bolesława Prusa). Jeszcze w 1877 roku Ochorowicz opracował teoretycznie koncepcję ekranu telewizyjnego zbudowanego z żarówek, wyświetlających obraz złożony ze zbioru punktów.

Przyrząd do przekazywania obrazów na odległość - projekt J.Ochorowicza z 1877 roku
Ilustracja z czasopisma Młody Technik nr 4/1989

Inny projekt urządzenia nazwanego telektroskopem opracował związany z Tarnowem wynalazca Jan Szczepanik (z uwagi na swoje rozliczne zainteresowania i praktyczne wynalazki Szczepanik nazywany był "polskim Edisonem" lub "Leonardem da Vinci z Galicji"). Opracowany przez niego "telektroskop, czyli aparat do reprodukowania obrazów na odległość za pomocą elektryczności" został w 1897 roku zgłoszony w Brytyjskim Urzędzie Patentowym. Urządzenie rozkładało obraz na punkty przy użyciu systemu wahliwych luster, niestety zbyt duży stopień złożoności mechanizmu uniemożliwił praktyczną realizację tego wynalazku. Niemniej w 1900 roku na wystawie światowej w Paryżu Szczepanik przedstawił "telefot" również służący do przenoszenia obrazu na odległość, ale jego idea bliższa była telefaxowi.

Schemat telektroskopu Szczepanika
Ilustracja z czasopisma Młody Technik nr 4/1989

Zainspirowany wynalazkiem Szczepanika inny polski wynalazca, fizyk i odkrywca, mieszkający w Królestwie Polskim Mieczysław Wolfke, opatentował w Rosji i Niemczech w 1898 roku swoją wersję telelektroskopu. Miała ona używać światłoczułej elektrody selenowej do analizy jasności oraz lampie Geisslera o modulowanej jasności świecenia. Jednak w odróżnieniu od Szczepanika Wolfke planował użyć do transmisji fal radiowych a nie drutów oraz bardzo istotnej innowacji - tarczy Nipkowa jako analizatora obrazu.

Schemat działania tarczy Nipkowa
Rysunek: wikipedia

Tarcza Nipkowa posiadała nawierconą spiralnie serię otworków (tyle ile ma być linii w analizowanym obrazie). Wycinek jej obwodu (pomiędzy otworami) stanowił szerokość kadru obrazu a w trakcie jej obrotu kolejne otwory "skanowały" kolejne linie tego wycinka. W danym ułamku sekundy przez tarczę widoczny był tylko jeden punkt obszaru za tarczą. Ale jeśli tarcza obracała się dostatecznie szybko, to wydawało się, że jest przezroczysta. Ten genialny w swojej prostocie analizator obrazu został wymyślony przez urodzonego w Lęborku niemieckiego fizyka i inżyniera Paula Nipkowa. Wynalazek ten został opatentowany już w 1884 roku, jednak praktycznego zastosowania doczekał się dopiero w latach 20-tych XX wieku...

Telewizja mechaniczna

Pomimo wielu teoretycznych rozważań dopiero po I wojnie światowej mogła powstać telewizja w tej formule jaką znamy obecnie. Dopiero wtedy bowiem w dostatecznym stopniu opanowano niezbędną technologię w tym medium do przesyłania obrazu na odległość - fale radiowe. Analizatorem i syntezerem obrazu była tarcza Nipkowa. Po stronie odbiornika znajdowała się za nią płaska lampa neonowa, której modulowane światło dawało jasność poszczególnym punktom obrazu. Większy problem był z analizą obrazu - kamerą. Jedynym praktycznie działającym czujnikiem jasności była wówczas fotokomórka próżniowa. Niska czułość tych fotokomórek powodowała, że kamery działały w odwrotny sposób - światło nie wpadało do jej wnętrza, tylko z niej wypływało. Silny strumień światła z lampy łukowej, kierowany przez układ optyczny z tarczą Nipkowa, omiatał studio oraz aktorów, a odbity wracał w stronę kamery. Dookoła obiektywu znajdowała się bateria fotokomórek, które zbierały informację o jasności oświetlanego w danym ułamku sekundy punktu w przestrzeni. W studiu musiał więc panować półmrok, rozświetlany jedynie bladym czerwonym światłem, na które stosowane wtedy próżniowe fotokomórki były ślepe. Aktorzy zaś pracowali w feerii świetlnych błysków promienia analizującego.

Schemat działania telewizji mechanicznej opublikowany w amerykańskim czasopiśmie w 1928 roku.
Rysunek: wikipedia

Pierwszy, jeszcze bardzo niedoskonały system telewizji zaprezentował Amerykanin Charles Francis Jenkins z początkiem lat dwudziestych XX wieku. Jednak największe zasługi na polu krzewienia telewizji miał Brytyjczyk John Baird. W 1928 roku przy współpracy z rozgłośnią radiową BBC rozpoczął on emisję regularnego programu telewizyjnego (również realizowanych na żywo spektakli teatralnych). System Bairda (30 linii 12,5 klatki/s) wyznaczał w owym czasie standard w Europie. Nadawane na falach średnich z Londynu audycje telewizyjne BBC miały spory zasięg i były odbierane również poza Wielką Brytanią. Eksperymentalne stacje telewizyjne uruchamiano także w innych krajach Europy oraz w USA.

Spore zainteresowanie telewizją spowodowało iż na rynku - poza ofertą drogich odbiorników fabrycznych - pojawiły się także zestawy do samodzielnego montażu, dzięki którym można było zwykły odbiornik radiowy przebudować na telewizor. Pozytywne efekty pierwszych doświadczeń z telewizją mechaniczną prowadziły do prób zwiększania rozdzielczości obrazu. Niestety oprócz problemów czysto mechanicznych, związanych z koniecznością użycia bardziej precyzyjnych mechanizmów, dochodziła jeszcze kwestia związana z szerokością pasma sygnału wizji i konieczności używania krótszych zakresów fal, przy których również zmniejszał się zasięg rozgłośni. Mimo to z początkiem lat 30-tych w Niemczech uruchomiono system telewizji mechanicznej 180-liniowej.

Aparatura systemu Stefana Manczarskiego
Ilustracja z czasopisma Młody Technik Nr 4/1989

Także w Polsce prowadzono eksperymenty z telewizją mechaniczną. Pierwszą działającą aparaturę skonstruował w 1929 Stefan Manczarski. W 1931 roku podobną eksperymentalną aparaturę zbudował zespół naukowców i inżynierów z rozgłośni Polskiego Radia w Katowicach.

Aparatura nadawczo-odbiorcza zbudowana przez zespół inżynierów z rozgłośni PR w Katowicach w 1931 roku
Ilustracja z czasopisma Młody Technik Nr 4/1989

Poważniejsze prace zmierzające do uruchomienia stacji telewizyjnej rozpoczęto w 1935 roku w warszawskim Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym oraz Polskim Radiu. Stację nadawczą zlokalizowano w wieżowcu Prudential ale próbne emisje rozpoczęto dopiero w 1938 roku. Był jednak już wówczas przestarzały 120-liniowy standard telewizji mechanicznej, podczas gdy w innych krajach prowadzono eksperymenty nad telewizją w pełni elektroniczną. Również w Polsce zaplanowano wdrożenie elektronicznej telewizji w 1940 roku. Niestety rozwój telewizji w większości krajów zatrzymał wybuch wojny...

Film prezentujący działający model telewizora mechanicznego zbudowany przez autora.
Więcej o tym modelu: e-bsw.blogspot.com

Powstanie telewizji w pełni elektronicznej

10-letni okresu świetności telewizji mechanicznej nazywano falstartem przed właściwą erą telewizji. W latach 20-tych XX wieku, równolegle do eksperymentów z analizatorami mechanicznymi, prowadzono bowiem prace z aparaturą w pełni elektroniczną. Jako wyświetlacz stosowano lampę katodową Browna (ze świecącym luminoforem na wewnętrzej powierzchni ekranu). Później opracowano lampę kineskopową taką, jak w używanych jeszcze do niedawna monitorach czy telewizorach CRT. Problem stanowił skuteczny elektroniczny przetwornik obrazu na sygnał elektryczny. Pierwszą działającą aparaturę przedstawił w 1927 amerykański samouk Philo Farnsworth. Jego przetwornik ("image dissector") miał jednak niską czułość, i wymagał do poprawnego działania bardzo mocnego, oślepiającego światła. Aparatura ta potrzebowała dopracowania, ale Farnsworth borykał się z problemem braku funduszy - był to okres wielkiego kryzysu.

Schematy budowy ikonoskopu (lampy analizującej z kamery TV) po lewej
oraz kineskopu (lampy obrazowej odbiornika TV) po prawej.
Ilustracje - wikipedia: ikonoskop i lampa katodowa

Zupełnie inną sytuację miał rosyjski imigrant Vladimir Zworykin. Nad przetwornikiem obrazu pracował on w USA od 1923 roku, najpierw w laboratoriach Westinghouse Electric a następnie RCA. Po latach badań, w 1931 udało mu się zbudować ikonoskop - przetwornik obrazu z efektem pamięci, dzięki której miał on dużą czułość. W 1934 roku firma RCA zaprezentowała publicznie kompletny, dopracowany system w pełni elektronicznej telewizji 343-liniowej. Wtedy RCA została pozwana przez Farnswortha za kradzież jego telewizyjnych patentów. Dalszy rozwój telewizji w USA został wyhamowany przez długo trwającą batalię sądową (która zakończyła się po 10 latach wypłaceniem Farnsworthowi odszkodowania).

Nie przeszkodziło to RCA w sprzedaży swoich rozwiązań za granicę. Na ich podstawie w 1937 roku w Niemczech wdrożono w pełni elektroniczną telewizję 441-liniową. Już wcześniej w 1935 roku w Anglii, konsorcjum Marconi-Emi ze swoim 405-liniowym elektronicznym systemem, wygrało konkurs BBC na system telewizyjny. W konkursie tym przegrał Baird z udoskonalonym, stanowiącym kres możliwości, mechanicznym systemem 240-liniowym.

Okres powojenny w historii telewizji

Podczas II wojny światowej wszystkie stacje telewizyjne przestały nadawać (z wyjątkiem, wykorzystywanej propagandowo, telewizji niemieckiej). Na nowo telewizja zaczęła funkcjonować po jej zakończeniu. Wielka Brytania powróciła do swojego standardu 405 linii, w USA opracowano standard 525 linii / 30 klatek/s, a w Europie przyjęto 625 linii / 25 klatek/s.

Również w Polsce w 1947 roku w Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym (późniejszym Instytucie Łączności) w Warszawie podjęto prace nad telewizją. Całą aparaturę budowano samodzielnie "od zera". Pierwsze programy testowe wyemitowano w 1952 roku a w 1953 roku rozpoczęto nadawanie regularnego programu telewizyjnego - pół godziny raz na tydzień. W 1955 roku nadawano już trzy razy na tydzień. Z racji na niski zasięg odbiór programów był możliwy tylko na obszarze centrum Warszawy. Kilkanaście odbiorników (radzieckich - marki Leningrad) rozmieszczono w klubach i świetlicach, tak aby zapewnić dostęp do programu jak najszerszej grupie mieszkańców.

Aktor Kazimierz Rudzki prezentuje odbiornik telewizyjny "Leningrad w marcu 1954 roku.
Odbiorniki tego typu były określane nazwą "Radio z lufcikiem".
Zdjęcie: wikipedia

Władze dostrzegając możliwość propagandowego wykorzystania telewizji powołały w 1956 roku Warszawski Ośrodek Telewizyjny, dzięki któremu znacznie zintensyfikowano rozwój tej dziedziny - program nadawano już 5 razy w tygodniu. 1 maja 1956 uruchomiono Telewizyjny Ośrodek Transmisyjny z anteną nadawczą umieszczoną na szczycie iglicy Pałacu Kultury i Nauki na wysokości 227 metrów. Zasięg stacji wynosił 55 kilometrów. Program był oglądany przez ok 10 tys. odbiorników importowanych z ZSRR i NRD.

Całkowicie polskiej konstrukcji lampowy odbiornik telewizyjny "Belweder".
Ilustracje - wikipedia: front, tył

W 1955 roku utworzono Warszawskie Zakłady Telewizyjne których zadaniem była produkcja głównie odbiorników telewizyjnych ale także kamer i innych urządzeń telewizyjnych. W 1956 roku rozpoczęło produkcję telewizora Wisła na licencji radzieckiej, a od 1957 roku opracowanego w Polsce odbiornika Belweder. Był on produkowany w ilości 60 tys. sztuk rocznie a pomimo wysokiej ceny - 7 tys. złotych (równowartość 5 średnich pensji miesięcznych) znajdował nabywców. Od końca lat 50-tych produkcja telewizorów była traktowana priorytetowo. Do Warszawskich Zakładów Telewizyjnych wkrótce dołączyły z produkcją telewizorów Gdańskie Zakłady Elektroniczne "Unimor", a na rynku pojawiały się nowocześniejsze i tańsze modele odbiorników - tak aby w każdym domu mogło zagościć to "narzędzie propagandy".

Propagandowe zdjęcie sklepu RTV z 1974 roku.
Widoczne odbiorniki radiowe oraz na dolnych półkach telewizory
Beryl i Lazuryt z WZT oraz Neptuny z fabryki Unimor.
Zdjęcie: NAC

Telewizja Polska

W lipcu 1958 powołano Zespół Programu Telewizyjnego przy Polskim Radiu. Dwa lata później powstał Komitet Polskie Radio i Telewizja tzw. "radiokomitet". Od 1961 roku program telewizyjny był już emitowany codziennie. W 1969 roku oddano do użytku Centrum Radiowo-Telewizyjne w Warszawie przy ul. Woronicza (gdzie do dziś mieści się siedziba TVP). W latach 70-tych dzięki otwarciu na zachód nastąpił znaczny postęp w rozwoju technicznym polskiej telewizji, uruchomiono program drugi oraz wprowadzono kolor - system SECAM na francuskiej licencji (zastąpiony dopiero w latach 90-tych nowocześniejszym systemem PAL). W 1975 w Psarach (Góry Świętokrzyskie) uruchomiono naziemną stację łączności satelitarnej umożliwiająca retransmisję audycji poprzez satelitę.

Studio nr 5 w Centrum Radiowo-Telewizyjnym w Warszawie podczas próby spektaklu teatru telewizji w 1969 roku.
Zdjęcie: NAC

W tamtych czasach większość audycji nadawana była na żywo. Głównym powodem był kłopot z rejestracją obrazu telewizyjnego. Używano do tego tzw. telerekordingu czyli rejestracji z ekranu telewizora na filmowej taśmie celuloidowej 16 mm. Telewizja umiała też wyemitować materiał filmowy z klasycznej, celuloidowej taśmy filmowej. Służyło do tego urządzenie nazywane telekino - będące połączeniem projektora filmowego z telewizyjną kamerą. Pierwsze polskie magnetowidy rejestrujące obraz w formie przebiegu elektrycznego na taśmie magnetycznej weszły do użytku dopiero w połowie lat 70-tych.

Na przełomie lat 50-tych i 60-tych powstało siedem ośrodków regionalnych TVP które dysponowały własnymi studiami: w 1956 w Łodzi, w 1957 w Poznaniu i Katowicach, w 1958 we Wrocławiu, w 1959w Gdańsku, w 1960 roku Szczecinie i w 1961 roku w Krakowie.

Telewizja Kraków

Własny ośrodek telewizyjny był postulowany przez grupę inżynierów i techników elektryków z krakowskiego oddziału NOT (Naczelna Organizacja Techniczna) oraz społeczników już w 1957 roku. Starania ta się ziściły w czerwcu 1961. Pierwszą siedzibą Telewizji Kraków został budynek przy ulicy Wróblewskiego 4, skąd na ulicę Szlak przeniosło się Polskie Radio. Ale także na ulicy Szlak utworzono w 1962 roku studio telewizyjne. W tym samym 1962 roku uruchomiono nadajnik telewizyjny dużej mocy na górze Chorągwica, dzięki czemu już nie tylko mieszkańcy miasta mogli oglądać ogólnopolski program Telewizji Polskiej. Wcześniej mały nadajnik, umieszony na kopcu Kościuszki, retransmitował na Kraków sygnał telewizyjny z Katowic za pomocą przemiennika.

Poastriacki fort artyleryjski na wzgórzu Krzemionki - wyburzony po 1954 roku

Jednocześnie czyniono starania zmierzające do wybudowania własnego ośrodka telewizyjnego. Jako miejsce wybrano wzgórze Krzemionki, gdzie stał poaustriacki fort - bliźniaczy do fortu Benedykt. Pomimo istniejącego projektu adaptacji fortu zadecydowano o jego całkowitym wyburzeniu i budowie nowych obiektów z charakterystyczną wieżą nadajnikową. Stacja i studio telewizyjne przy ul. Krzemionki 30, powstały przy udziale funduszu Społecznego Komitetu Budowy Telewizji w Krakowie, i oddano je do użytku w 1968 roku.

Stacja nadawcza Telewizji Kraków na wzgórzu Krzemionki.

W krakowskim oddziale przygotowywano materiały przeznaczone do emisji w programie ogólnopolskim. Od 1966 roku tworzono też własny program informacyjny o nazwie "Kronika", który był emitowany w specjalnym okienku przeznaczonym na programy lokalne w programie ogólnopolskim Telewizji Polskiej. Ważnym zadaniem krakowskiego oddziału była także transmisja na żywo ważnych wydarzeń kulturalnych i sportowych, także z pleneru - przy użyciu wozu transmisyjnego.

Wóz transmisyjny Telewizji Kraków w Zakopanem podczas transmisji Konkursu Skoków w latach 60-tych.
Zdjęcie z książki "Jak to się zaczęło ?"

Wszystkie materiały przygotowane w krakowskim oddziale telewizji były opatrzone specjalną planszą wywoławczą, z napisem "Telewizja Kraków" na tle drzwi do katedry wawelskiej. Planszy towarzyszył dźwiękowy sygnał wywoławczy oparty na melodii "Krakowiaczka wesół i szczęśliwego" (muz. S. Moniuszko). Ukoronowana stylizowana litera "K" z drzwi katedry stała się też logiem krakowskiej stacji.

Plansza wywoławcza Telewizji Kraków.
Fragment ilustracji z: wikipedia

Oprócz reportaży czy transmisji ważnych wydarzeń lokalnych oraz programu informacyjnego "Kronika" w Krakowie przygotowywano też wiele programów artystycznych i rozrywkowych. Ważną pozycję stanowiły spektakle teatralne, które na początku działalności były wystawiane i emitowane na żywo. Warto wymienić też cykl programów p.t. "Piórkiem i węglem", "Spotkanie z balladą", czy przegląd kabaretów "PaKA". Programy były na początku realizowane w Studiu S-1 na Krzemionkach, a od maja 1991 roku również w nowo wybudowanym studiu telewizyjnym S-3 w Łęgu przy ul. Nowohuckiej 44. W nowej, obszernej lokalizacji możliwy był udział publiczności, która współtworzyła atmosferę programów. Przy użyciu zaplecza technicznego Studia w Łęgu dokonywano też rejestracji m.in koncertów rockowych.

Studia Telewizji Kraków przy ulicy Nowohuckiej

Oprócz nadawania programu informacyjnego w paśmie lokalnym telewizji ogólnopolskiej (w TVP2 do końca 2010 roku) od grudnia 1993 roku Telewizja Kraków rozpoczęła emisję własnego, osobnego programu lokalnego. TVP Kraków włączyła się też, wraz z innymi ośrodkami regionalnymi, w proces tworzenia pasma wspólnego tego nowego kanału Nazywanego TVP Regionalna. Obecnie program regionalny nadawany jest jako TVP3, przy czym pasmo wspólne systematycznie skracano. Każdy z regionalnych ośrodków - w tym oczywiście krakowski - nadaje w sporej części programy własnej produkcji. 

Perspektywy telewizji na przyszłość

W latach 90-tych zaszły spore zmiany na całym rynku telewizyjnym w Polsce. Publiczna Telewizja Polska utraciła swój monopol - pojawiły się nowe stacje komercyjne z którymi trzeba było konkurować o widzów. Warte wymienienia są dwie stacje funkcjonujące w Krakowie. W 1992 roku powstała prywatna "TV Krater" (jako część sieci "Polonia 1" z kapitałem włoskim). Nadawała ona głównie seriale (w tym niezapomnianą "Drużynę A") i kreskówki dla dzieci, teledyski ale również lokalne wiadomości czy realizowane samodzielnie reportaże. Brakowało jej profesjonalizmu ale nadrabiała entuzjazmem i zaangażowaniem. Niestety Krajowa Radia Radiofonii i Telewizji odebrała w 1994 roku "Kraterowi" koncesję aby zrobić miejsce na ogólnopolską stację "Polsat". Podobny los podzieliła powstała w 1995 roku lokalna stacja "TV Wisła", która została przejęta przez powstający w 1997 roku ogólnopolski "TVN"...

Z uwagi na tłok w eterze nowe stacje telewizyjne nadawały często na własnych platformach kablowych lub satelitarnych. Dopiero po 2011 roku, kiedy przeprowadzono cyfryzację telewizji, wiele stacji jest możliwych do odbioru z anteny. Niestety koszty związane z koncesją powodują ze do gry mogą wkroczyć tylko bogaci inwestorzy. W tym samym czasie zmniejszono budżet Telewizji Polskiej co spowodowało spadek produkcji ambitniejszych programów. Do tego nierozwiązany pozostaje problem upolitycznienia Telewizji Polskiej przez rządzących. Szczególnie aktualna ekipa władzy poziomem uprawianej propagandy i cenzury politycznej niemalże dorównuje czasom PRL. Przykładem takiego działania jest np. zdjęcie z anteny, realizowanego w krakowskim ośrodku telewizyjnym, niezwykle popularnego programu "Młodzież kontra". Czyżby młodzież zadawała zbyt dużo niewygodnych pytań?

Rok	2000	2010	2017
TVP1	26%	19%	10%
TVP2	18%	14%	8%
Polsat	25%	14%	11%
TVN	14%	15%	10%

Oglądalność głównych ogólnopolskich stacji telewizyjnych

Jak wynika z badań oglądalność wszelkich tradycyjnych stacji telewizyjnych nieustannie spada, szczególnie w młodszej grupie widzów. Czy będzie miał kto oglądać telewizję w przyszłości? Czy schlebianie najniższym gustom publiczności i próba dogonienia w tym stacji komercyjnych ma być lekarstwem? A może jednak powinno się wykorzystać profesjonalny potencjał i wznieść się na wyżyny realizując ambitniejsze pozycje kulturalne? Miejmy nadzieję że tak się stanie a ośrodek krakowskiej telewizji znów będzie ważnym miejscem w krzewieniu kultury…

 

Realizacja przedstawienia w studiu Łęg
Ilustracja ze strony krakow.tvp.pl

Pierwszą jaskółką może być realizowany właśnie w Łęgu spektakl "Igraszki z diabłem" na podstawie sztuki Jana Drdy. W przedstawieniu tym bierze udział plejada znakomitych aktorów - premierę spektaklu zapowiedziano na 13 stycznia przyszłego roku. Miejmy nadzieję że widowisko to dorówna poprzedniej adaptacji zrealizowanej 40 lat temu, której fragment można obejrzeć w poniższym filmie:

* * *

Ten artykuł powstał po części na zamówienie jednego z czytelników (pisałem że jestem otwarty na propozycję nowych tematów). Ponadto dwa lata temu cykl o elektrotechnice rozpocząłem artykułem o radiu. Zamykając tę około-elektryczną tematykę postanowiłem nakreślić historię drugiego elektronicznego medium jakim jest telewizja.

Zobacz też:

• Radio w Krakowie