Spacer: Upadek przemysłu Podgórza - 2019

Ostatnie lata XIX i początek XX wieku to okres intensywnego rozwoju przemysłu w stanowiącym wówczas odrębne miasto Podgórzu. Przemysł funkcjonował tutaj zarówno w dwudziestoleciu międzywojennym jak i w okresie PRLu. Niestety większość tych zakładów nie przetrwała intensywnych zmian, jakie nastąpiły po 1989 roku. W miejscu dawnych fabryk dziś intensywnie rozwija się budownictwo mieszkaniowe. Jednak przemysłowa przeszłość Podgórza pozostawiła po sobie trwałe ślady.

* * *

Początki podgórskiego przemysłu wiążą się z początkami miasta Podgórza, które zostało założone w 1784 roku specjalnym cesarskim uniwersałem. Dokument ten zapewniał osadnikom szereg korzyści przy osiedlaniu się na terenie Podgórza. Skuszeni tymi perspektywami ściągali tutaj kupcy i rzemieślnicy i bankierzy. Ich inicjatywa i przedsiębiorczość były podstawą późniejszego przemysłowego rozwoju Podgórza. Swój rozwój miasto zawdzięczało również korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków kupieckich, a znajdujące się nieopodal Krzemionki Podgórskie stanowiły od dawnych czasów źródło materiałów budowlanych: wapienia, iłu do produkcji cegieł czy piasku. Właśnie kamieniołomy, wapienniki, cegielnie i kaflarnie były pierwszymi dużymi zakładami przemysłowymi Podgórza w czasach gdy przedmioty użytku codziennego były jeszcze wytworem rzemiosła.

Młyny Maurycego Barucha oraz most Podgórski
Zdjęcie: ANK sygn. A-IV-672

Niestety ten pierwszy pomyślny dla Podgórza okres zakończył się w 1795 roku gdy po III rozbiorze Polski (a tym samym wykreśleniu jej z mapy). Podgórze znalazło się wówczas pod administracyjnym zwierzchnictwem Krakowa tracąc swoją niezależność. Także w późniejszym okresie po 1815 roku, ciężko było rywalizować z będącym wielką strefą wolnocłową Wolnym Miastem Kraków. Koniunktura zmieniła się w połowie XIX wieku. Wtedy powstał parowy młyn Maurycego Barucha (1848), później także piekarnia (1865). Do Barucha należała również parowa cegielnia w Łagiewnikach (1860). Był czas kiedy posłowie polscy uzyskiwali w Wiedniu korzystne dla Galicji rozwiązania prawne w konsekwencji ustanawiając autonomię galicyjską. Właśnie w okresie autonomii nastąpił intensywny rozwój przemysłu Podgórza. Przemysłowym liderem był wówczas Bernard Liban który zaczął od kamieniołomu i wapiennika (1873) oraz cementowni (1884). W 1906 roku założył jeszcze Fabrykę Produktów Chemicznych "Liban" wytwarzającą nawozy sztuczne oraz Fabrykę Sody Amoniakalnej, przejętą w 1909 roku przez koncern Solvay. Obok tych dużych zakładów powstawały także mniejsze wytwarzające wyroby metalowe, tekstylne, spożywcze i chemiczne.

Wiadukt nad ulicą Romanowicza początek XX wieku.
Widoczna linia kolei do Lwowa z wiaduktem oraz górujące nad Podgórzem forty Krakus i Św. Benedykt.
Zdjęcie: ANK sygn. A-IV-700

Spory wpływ na przemysł Podgórza miała kolej. Pierwsza linia kolei lwowskiej z 1856 roku tylko przecinała Podgórze - najbliższą stacją był Bieżanów. Nasyp kolejowy stanowił jednocześnie wał Twierdzy Kraków, ograniczający zabudowę, również przemysłową, do jej wnętrza. Z czasem jednak, z uwagi na coraz większy zasięg artylerii, pierścień twierdzy począł się rozszerzać a wraz z nim tereny pod inwestycje. Ale dopiero zbudowana w 1884 roku odnoga Kolei Transwersalnej (zbudowana z powodów militarnych) przyczyniła się do powstania aż trzech nowych stacji kolejowych: Podgórze Płaszów, Podgórze Miasto (Krzemionki) i Podgórze Bonarka. Ze stacji tych powstały bocznice do wielu zakładów, wapienników, cegielni, cementowni. W 1910 utworzono jeszcze jedną kolejową stację towarową o nazwie Podgórze Wisła. Stacja ta przyczyniła się do rozwoju przemysłu w sąsiadującym z tą stacją Zabłociu. To tu powstały zakłady takie jak Towarzystwo Przemysłowe dla Wyrobów Żelaznych w Krakowie (Korngold, Rosner i Opoczynski) - założone w 1897 przy ulicy Romanowicza 5. Z czasem dołączyły do niej przeniesiona w 1912 roku z Krakowa z ulicy Wawrzyńca Fabryka Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych Józefa Goreckiego przy ulicy Romanowicza 9 oraz Krakowska Fabryka Mydła C. Śmiechowskiego, założona w 1913 roku przy ulicy Zabłocie 23.

Fabryka Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych Józef Gorecki przy ul. Romanowicza w Podgórzu
Zdjęcie: ANK sygn. A-IV-669

Mniejsze zakłady przemysłowe opierały się na pracy ręcznej. Tylko w nielicznych energii do napędu maszyn dostarczały maszyny parowe. W XX wieku jednak coraz więcej fabryk korzystało również z nowoczesnego napędu elektrycznego, dzięki uruchomionej w 1900 roku publicznej Elektrowni Podgórskiej. Od 1910 roku trwały też pertraktacje dotyczące przyłączenia Podgórza do Krakowa, które zostały zakończone już w trudnych latach Wielkiej Wojny w 1915 roku.

Młyn ziarno - koniec XX w.
Zdjęcie: wikimapia.org

Wiele spośród zakładów przemysłowych powstało w Zabłociu już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, np. Polska Wytwórnia Chleba Zdrowego "Ziarno" (młyn i piekarnia) - Zabłocie 15 (1919), Spółka Akcyjna "Wódki Krakowskie" - Zabłocie (1919), Garbarnia "Progress" - Przemysłowa 2 (1920) czy Krakowska Huta szkła Bakowski i Chazan - Lipowa 3 (1920). Jednak targające okresem dwudziestolecia międzywojennego kryzysy (stabilizacyjny oraz światowy) nie pozwoliły na pełne wykorzystanie potencjału gospodarczego Krakowa i jego tradycyjnie przemysłowej dzielnicy - Podgórza.

Fabryka skór Maks Sinajberger i Synowie po pożarze w grudniu 1933 roku
Zdjęcie: NAC

W 1939 roku Podgórze znalazło się pod okupacją hitlerowską. Niemcy z właściwym sobie pragmatyzmem skonsolidowali funkcjonujący tutaj przemysł i wprzęgli go w swoją machinę wojenną. Osobną kartę historii stanowią wojenne losy powstałej w 1930 roku Pierwszej Małopolskiej Fabryki Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych "Rekord", która podczas okupacji zarządzana przez Schindlera funkcjonowała jako "Deutsche EmalienFabrik"  przy ulicy Lipowej 4.

Panorama Zabłocia w 2015 roku od strony mostu Kotlarskiego.
Widoczne już nieistniejące budynki po fabryce Miraculum.

Okres powojenny to czas nacjonalizacji i dalszej konsolidacji przemysłu. W Zabłociu powstały wówczas dwa duże zakłady. Pierwszym z nich była Fabryka Kosmetyków Przedsiębiorstwo Państwowe "Pollena Miraculum" - zajmująca tereny dawnych fabryk: mydła oraz wyrobów spirytusowych "Krakus". Drugą firmę stanowiły, zajmujące hale dawnej fabryki "Rekord" i wchłaniające sąsiadujące tereny Krakowskie Zakłady Elektroniczne "Unitra – Telpod". Największymi przedsiębiorstwami przemysłowymi Podgórza były wówczas, oprócz Telpodu i Miraculum, także powstałe jeszcze przed wojną Krakowska Fabryka Kabli (1928), Krakowskie Zakłady Sodowe "Solvay" (ul. Zakopiańska) , Zakłady Przemysłu Nieorganicznego "Bonarka" (ulica Puszkarska) oraz powołane w 1948 roku Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Vistula" przy ulicy Nadwiślańskiej 11.

Panorama Podgórza z mostu Powstańców - lata 70-te XXw.
Widoczny (już nieistniejący) budynek fabryki "Vistula"
Zdjęcie: podgorze.pl

Upadek przemysłu Podgórza

Upadek zakładów przemysłowych jest naturalną fazą w cyklu ich rozwoju. Jedną z oczywistych przyczyn likwidacji jest wyczerpywanie się złóż surowców z których produkowała dana fabryka. Tak zakończyły działalność wapienniki i cegielnie, kiedyś tak bardzo liczne w Podgórzu, Łagiewnikach czy Płaszowie. Innym powodem wstrzymania produkcji była środowiskowa uciążliwość fabryk, czego przykładem jest "Solvay". Jego likwidacja rozpoczęła się w latach 80-tych XX wieku.

Młyny Maurycego Barucha oraz most Krakusa
Zdjęcie: ANK sygn. A-IV-729

Jednak po 1989 roku nastąpiła ogromna, niespotykana wcześniej ani później, fala upadku przedsiębiorstw przemysłowych. Oczywiście istniały obiektywne przesłanki do likwidacji sporej części fabryk. Państwowy przemysł funkcjonujący w okresie PRL obarczony był szeregiem wad z których największymi były wysokie koszty produkcji związane z nieefektywnym zarządzaniem i przestarzałymi technologiami wytwarzania. Jednak czy potrzebna była aż tak wielka skala upadku? W świetle badań tylko 30% likwidacji miało obiektywne przyczyny. Pozostałe były często efektem błędów popełnionych w czasie okresu transformacji ustrojowej.

Najpoważniejszymi błędami były:

1. Brak strategii przemysłowej - nie podjęto żadnej próby ochrony rodzimego przemysłu. Uderzyło to głównie w przemysł wysokich technologii. Zlikwidowano prawie 90% zakładów przemysłu elektronicznego (przyczyniło się to np. do upadku pozbawionego zbytu dla swych produktów Telpodu).

2. Pośpiech w przeprowadzaniu reformy ustrojowej - tzw. terapia szokowa - czyli dążenie do jak najszybszego zniszczenia struktur gospodarczych PRL. Był to jednak "szok bez terapii" wprowadzający gospodarcze awanturnictwo.

3. Nieprzyjazny stosunek rządów do przemysłu państwowego - własność państwową traktowano jako zło absolutne, które należy wyeliminować bez względu na jej jakość, przydatność gospodarczą czy społeczną. Elementami tej polityki były m.in.: liberalizacja ceł, rezygnacja z ochronnej klauzuli przemysłów początkujących, wysoki podatku od wzrostu płac - popiwek, zadłużanie i pogrążanie zakładów poprzez obowiązek korzystania z wysoko oprocentowanych kredytów oraz odprowadzania dywidend.

4. Błędnie prowadzony proces prywatyzacyjny - w umowach nie zapewniono ciągłości produkcji a nawet zgadzono się na likwidację produkcji, sprzedawano też zakłady w częściach rozrywając ciągłość procesów produkcyjnych. Kasowano przy tym często zaplecze badawczo-rozwojowe, (co skutkuje do dzisiaj niską innowacyjnością gospodarki), łamano zasady opłacalności przedsięwzięć prywatyzacyjnych (akceptowano skandalicznie niskie wyceny sprzedawanych przedsiębiorstw a przy tym godzono się na wysokie koszty m.in. zagranicznych konsultantów).

5. Dopuszczenie do spekulacji terenami poprzemysłowymi - cennymi, bo uzbrojonymi i znajdującymi się często w atrakcyjnych obszarach miasta. W ustawie prywatyzacyjnej z 1990 roku do wyceny wartości prywatyzowanych zakładów przemysłowych nie zaliczono wartości gruntów przez nie zajmowanych. (Szacunkowo 1/3 nieuzasadnionych likwidacji zakładów przemysłowych była spowodowana chęcią spekulacji działkami budowlanymi...)

Opuszczony budynek fabryki Telpod przy ulicy Romanowicza w 2016 roku

Dziś na miejscu dawnych fabryk Podgórza budują się osiedla mieszkaniowe lub biurowce - szczególnie widoczne jest to w Zabłociu. Produkcja przemysłowa została przeniesiona do miejsc gdzie grunty są tańsze (np. Telpod - Skawina, Metalplast - Niepołomice). Przykładem funkcjonującej nadal firmy jest powstała w 1990 roku ES System - zajmuje ona budynki dawnej garbarni "Progress". Ale znajdują się tu tylko jej biura - produkcja odbywa się w Wilkasach i Dobczycach. Często jedynym co pozostało po dawnych zakładach są ich marki jak w przypadku garniturów Vistula czy produktów firmy Miraculum (krem "Pani Walewska", woda kolońska "Lider"). Produkcja odbywa się na zasadzie podwykonawstwa w anonimowych fabrykach w kraju lub za granicą. Firmy - właściciele tych zasłużonych "brandów" same już nie produkują przedmiotów ale wytwarzają i przetwarzają informację - co jest charakterystyczne dla społeczeństwa postindustrialnego w obecnym zglobalizowanym świecie...

* * *

Ten artykuł jest relacją ze spaceru p.t. "Upadek przemysłu Podgórza" który odbył się w sobotę - 27 lipca 2019 roku. Wydarzenie to zostało zorganizowane przez Muzeum Podgórza w ramach wystawy "PrzeMieszczanie.Podgórzanin", na którym miałem zaszczyt pełnić funkcję przewodnika. Mam nadzieję że uczestnikom się podobało i zbytnio ich nie zanudziłem. Serdecznie dziękuję za tak liczne przybycie i obecność do końca trasy.

Kolejny spacer pod tytułem "Wokół elektrotechniki Podgórza" odbędzie się już w niedzielę 29 września w ramach XVIII Podgórskich Dni Otwartych Drzwi. Szczegóły będą wkrótce podane na stronie stowarzyszenia PODGORZE.PL, ale ja już dziś na ten spacer serdecznie zapraszam!

Trasa spaceru:
1. Muzeum Podgórza (Wstęp historyczny),
2. Wiadukt kolejowy na ulicy Romanowicza (Rola kolei w rozwoju przemysłu),
3. Ulica Lipowa (Przemysł na Zabłociu i w 20-leciu międzywojennym),
4. "Pasaż Podgórski" (O "deweloperskiej adaptacji" konserwatorskich wytycznych),
5. Na tyłach fabryki Telpod (W końcu coś o upadku przemysłu),
6. Lofty w Młynie (Kolejna architektoniczna fantazja?),
7. Progress - Miraculum - ES System (Konsolidacja - Nacjonalizacja - Prywatyzacja),
8. Od młynów Barucha do zakładów "Vistula" (O społeczeństwie postindustrialnym),
9. Elektrownia Podgórska (Od pary do elektryczności)

Dawne fabryki na trasie spaceru:

10. Zakłady Cynkownicze "Polcynk" (1925) - Romanowicza 15,
11. Fabryka Zapałek "Znicz" (1922),
12. Krakowska Huta szkła Bakowski i Chazan (1920) - Lipowa 3 (obecnie Instytut Szkła i Ceramiki),
13. Fabryka Siatek, Mebli, Konstrukcji Żelaznych i Wyrobów Ornamentalnych Kutych,
Józef Gorecki (od 1890 - Wawrzyńca 26) od 1912 - Romanowicza 9
14. Pierwsza Małopolska Fabryka Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych "Rekord" (1930) - Romanowicza 9, później Lipowa 4 (w latach 1940-44 Deutsche EmalienFabrik),
15. Willa Goreckiego (1898) - Romanowicza 9,
16. Centrum Naukowo - Produkcyjne Mikroelektroniki Hybrydowej i Rezystorów "Unitra – Telpod" (fabryka 1946, budynek 1974),
17. Towarzystwo przemysłowe dla wyrobów żelaznych w Krakowie (1897) - Romanowicza 5
(po wojnie: Fabryka Elementów Wyposażenia Budownictwa "Metalplast" ul. Romanowicza 7)
18. Fabryka Dachówek Azbestowych "Evaritas" (po wojnie: Zakłady Wyrobów Azbestowo-Cementowych "Izolacja" Zakład Produkcyjny) - Zabłocie 37
19. Nieistniejący dom rodziny Brylskich z 1888 - Zabłocie 27
20. Polska Wytwórnia Chleba Zdrowego "Ziarno" (młyn i piekarnia) z 1919 - Zabłocie 25
(Po wojnie Młyn "Ziarno 2")
21. Krakowska Fabryka Mydła - C. Śmiechowski (1913) - Zabłocie 23
22. Spółka Akcyjna "Wódki Krakowskie" (1919) - Zabłocie 21
później Państwowa Fabryka Wyrobów Spirytusowych (1935) - "Krakus"
23. Fabryka Kosmetyków Przedsiębiorstwo Państwowe "Pollena Miraculum" (powstała z połączenia obu wyżej wymienionych w 1948 roku).
24. Kolejowa towarowa stacja Wisła (1910) - obecnie park.
25. Fabryka Skrzyń Władysława Jankowskiego (1920) - Przemysłowa 8
26. Fabryka Wyrobów Metalowych i Mechanizmów do Parasoli "Superior"
oraz Fabryka Kas Ogniotrwałych W.Fink (1930) - Przemysłowa 12
27. Wyprawialnia i Farbiarnia Skór dr Steinhaus (1931) - Przemysłowa 13
28. Garbarnia "Progress" (1920) - ul. Przemysłowa 2
później Fabryka Skór i Pasów Maks Syneiberger i Synowie (1926), obecnie firma ES-System (1990)
29. Młyn (1848) i piekarnia (1865) Maurycego Barucha - Nadwiślańska 11
Później Monopol Tytoniowy i w końcu Zakłady Przemysłu Odzieżowego "Vistula" (1948)
30. Elektrownia podgórska (1900)