Zastosowanie koszulek Aurera na kilkanaście lat odroczyło schyłek latarni gazowych. Jednak pojawienie się z początkiem XX wieku nowych typów żarówek z włóknem wolframowym ostatecznie zadecydowało o zwycięstwie oświetlenia elektrycznego nad gazowym. Ale wbrew przewidywaniom nie oznaczało to kresu gazownictwa. Gaz znalazł bowiem nowe zastosowanie do ogrzewania, gotowania czy podgrzewania wody użytkowej. Zużycie gazu w Krakowie rosło systematycznie. Aby mu sprostać zaplanowano budowę nowej gazowni.
* * *
Wybuch wojny w 1914 roku postawił gazownię w wyjątkowo trudnej sytuacji. Nie dość że przerwano wszelkie prace zmierzające do budowy nowego zakładu to trzeba było zwiększać produkcję wykorzystując już wyeksploatowane urządzenia a do produkcji musiano używać gorszych gatunków węgla. Było to bardzo duże wyzwanie, zważywszy że urządzenia były wyeksploatowane, gdyż w związku z planami budowy nowej gazowni nie prowadzono remontów urządzeń.
 |
| Schematy modernizacji gazowni wykonane przez M.Seiferta w 1913 roku. Ilustracja z książki "150-lat gazowni krakowskiej" |
W
1913 roku dyrektorem gazowni został Mieczysław Seifert. Zarządził on
maksymalne wykorzystanie istniejącej infrastruktury oraz stopniową
wymianę aparatury na nowoczesną wydajniejszą, która pozwoliłaby na
zwiększenie wydajności z 18 do 60 tys. m3 na dobę. Wraz z wybuchem wojny
zmniejszyło się nieco zużycie gazu co pozwoliło na przeprowadzenie
pewnych zmian w organizacji produkcji gazu. Wprowadzono mechaniczne
urządzenia do ładowania węgla oraz wypychania koksu. Rozbudowano
czyszczalnię oraz zbiorniki na węgiel. Najważniejszą inwestycją tego
trudnego okresu była budowa czterech nowych pieców systemu
Pintsch-Hermansen które oddano do użytku w 1916 roku. Inwestycje te
pozwoliły przetrwać nie tylko czas wojny ale również chaos w okresie
formowania się niepodległego państwa polskiego.
Krakowska Gazownia Miejska w 20-leciu międzywojennym
Pierwsze
lata powojenne nie przyniosły żadnej poprawy - wręcz przeciwnie. Z
uwagi na ciągłe braki węgla musiano przerywać w ciągu dnia dostawy gazu
do miasta. Jednak pomimo trudnej sytuacji nie zaniedbywano drobnych
remontów które nie zwiększały wydajności ale zapobiegały awarii i
wstrzymaniu z tego powodu produkcji. Z inwestycji tego trudnego okresu
warto wspomnieć o rozbudowie warsztatów, budynku biurowego i budynków
socjalnych oraz budowie wieży wodnej dla zapewnienia dostaw wody
technologicznej. W 1920 roku w gazowni utworzono własne laboratorium
którego misją było badanie węgla w celu zwiększenia wydajności.
 |
| Widok z lotu ptaka na gazownię w 1922 roku. Ilustracja: ANK sygn. Fs20246-IX-12 |
W
1922 roku rozpoczęto budowę nowej piecowni wyposażonej w dwa pionowe
piece systemu Koppersa o ruchu ciągłym z centralnym generatorem. Była to
pionierska inwestycja w Polsce pozwalająca uzyskać wydajność produkcji
rzędu 60 m3 gazu ze 100 kg węgla. Piecownia została uruchomiona w 1925
roku, wymagała dostosowania do nowej produkcji także innych obiektów -
aparatowni, benzolowni, czyszczalni i stacji pomp. Nowa piecownia była
rozbudowywana w kolejne jednostki tego samego typu w latach 1927, 1929 i
1938.
 |
| Budynek nowej piecownia o ruchu ciągłym. Ilustracja z książki "Sto lat gazowni krakowskiej" |
Wraz
z uruchamianiem zespołu nowych piecowni zaprzestano produkcji gazu
starymi nieefektywnymi metodami. Pomieszczenia zostały zaadoptowane do
pełnienia nowych funkcji - w dawnej piecowni urządzono kotłownię oraz
zainstalowano urządzenia tzw. dalekotłoczni. Dalekotłocznia był to
zespół urządzeń do zwiększania ciśnienia gazu celem transportu na
większe odległości.
 |
| Widok na gazownię w 1927 roku od strony Wisły. Fragment zdjęcia z NAC |
W
miarę zwiększania zużycia gazu oraz rozszerzania zasięgu sieci
gazowniczej pojawiły się trudności z utrzymaniem ciśnienia w sieci
miejskiej, szczególnie odczuwalne na jej krańcach. Wymiana na szersze
istniejących rurociągów dostarczających gaz do miasta była jednak
kosztowna, kłopotliwa i nie dawała gwarancji poprawy. W związku z tym
postanowiono zbudować nowy dookólny gazociąg ciśnieniowy. Jego budowę
rozpoczęto w 1930 roku a trasa biegła ulicami Podgórską, Rzeźniczą,
Okopy (obecnie w jej miejscu al. Powstania Warszawskiego) następnie
Osiedle Oficerskie (Beliny Prażmowskiego), Modrzewiową (Prandoty) i
Kamienną do Dworca Towarowego, a dalej Prądnicką aż do nowego szpitala
(obecnie Narutowicza). W 1938 roku rurociąg ten przedłużono ulicami
Wrocławską, Głowackiego i Piastowską aż do al. 3-go maja. W latach
30-tych wykonano też odnogę biegnącą ulicą Mogilską aż do łuszczarni
ryżu (dziś to Zakłady Zbożowe na rogu z ulicą Meissnera).
 |
| Budowa gazociągu wysokoprężnego w 1930 roku. Ilustracja z książki "Kraków między wojnami" |
Z
nowego dookólnego gazociągu, poprzez stacje redukcyjne, zasilano nie
tylko nowych odbiorców gazu w dzielnicach peryferyjnych: Grzegórzki,
Rakowice, Prądnik, Krowodrza, Łobzów i Czarna Wieś. Z rurociągu zasilano
też dośrodkowo dzielnice w centrum, dzięki czemu poprawiło się
ciśnienie w całej sieci. W 1933 roku został oddany nowy most
Piłsudskiego na którym również zainstalowano gazociąg poprawiający
zaopatrzenie w gaz Podgórza.
Działalność propagandowa gazowni
W
połowie lat 20-tych, po ustabilizowaniu sytuacji związanej z
zapewnieniem dostaw gazu, zajęto się propagowaniem jego używania. W tym
celu powołano specjalny dział propagandy, którego zadaniem była promocja
nowoczesnych urządzeń gazowych.
 |
| Ulotka propagandowa gazowni miejskiej. Ilustracja z książki "150-lat gazowni krakowskiej" |
Ważnym
elementem tej polityki był prowadzony wspólnie z elektrownią sklep na
ulicy Szczepańskiej. Na ulicy Gazowej 16 stworzono stałą wystawę
urządzeń gazowych, organizowano tam również cotygodniowe pokazy
gotowania na gazie, podgrzewania przy użyciu gazowych szabaśników oraz
wypieków w naczyniach do pieczenia typu "prodige".
 |
| Pokaz gotowania zorganizowany w miejskiej gazowni przez krakowski oddział Związku Pań Domu w 1935 roku. Zdjęcie NAC |
Od
1901 roku w Krakowie funkcjonował wodociąg miejski. Wraz z dostępem do
bieżącej wody zmieniały się też obyczaje higieniczne w tym zwyczaj
kąpieli. Najprostszym sposobem ogrzewania wody były łazienkowe piecyki
gazowe – tzw. "junkersy" (od nazwy produkującej je firmy niemieckiej) -
te urządzenia powoli zyskiwały popularność.
 |
| Wnętrze sklepu Gazowni Miejskiej w Krakowie przy ulicy Gazowej 16 w 1928 roku. Ilustracja z czasopisma "Gaz i Woda" |
Od
1933 roku gazownia była wzorcowym zakładem. Działalność dydaktyczna
została poszerzona o prowadzenie wycieczek po terenie gazowni. Była to
szczególna atrakcja dla młodzieży szkolnej, którą nie tylko edukowano z
zagadnień związanych z produkcją gazu ale też "oczarowywano"
nowoczesnymi urządzeniami do jego zużywania.
 |
Plan zwiedzania krakowskiej gazowni miejskiej.
Ilustracja z książki "150-lat gazowni krakowskiej"
Legenda:I Budynek administracyjny II Magazyn i laboratorium chemiczne III Wieża wodna IV Wieża i wyciąg koksowy V Piecownia komorowa VI Komin piecowy VII Elektrownia i stacja pomp VIII Kotłownia IX Aparatownia X Benzolownia XI Czyszczalnia XII Regeneracja masy XIII Fabryka amoniaku XIV Fabryka gazu wodnego XV Zbiornik gazu XVI Składy węgla |
Oprócz
imponującego żelbetowego 3-krotnie rozbudowywanego budynku piecowni o
ruchu ciągłym oraz trzech ogromnych cylindrycznych gazometrów wrażenie
też robiło nowoczesne, rozbudowane w 1937 laboratorium oraz warsztaty
precyzyjne zajmujące się m.in. remontami i cechowaniem gazomierzy.
Lata II wojny światowej
Podczas
okupacji Kraków stał się stolicą Generalnej Guberni. Do miasta zjechały
tysiące nowych mieszkańców - urzędników niemieckich wraz z rodzinami.
Przyzwyczajeni oni do rozmaitych gazowych udogodnień - w konsekwencji
drastycznie wzrosło zużycie gazu w mieście. Także ludność polska pomimo
szykan i ograniczeń ze strony władz okupacyjnych chętnie korzystała z
gazu - zwłaszcza do ogrzewania co było konsekwencją ograniczeń w
dostępie do węgla. Wyłączono także gazowe oświetlenie ulic ale to było
konsekwencją nakazu nocnego zaciemnienia miasta.
 |
| Stoisko Miejskich Zakładów Użyteczności Publicznej na zorganizowanych przez okupanta Krakowskich Targach Wzorów w grudniu 1940 roku. Zdjęcie NAC |
Aby
zapewnić dostawy gazu okupant prowadził destrukcyjną eksploatację
urządzeń gazowni - ograniczono przepał węgla oraz uruchomiono obejście
czyszczalni wpuszczając do sieci niszczący ją i urządzenia odbiorcze
nieoczyszczony gaz. Jednocześnie ograniczono remonty i inwestycje co
tylko przyspieszało degradację urządzeń. Co prawda w 1941 roku
rozpoczęto prace zmierzające do rozbudowy piecowni ale zamówione w
niemieckiej fabryce piece nie dotarły już do gazowni z powodu wojennych
problemów z ich produkcją. Konsekwencją było tylko wyburzenie wieży
wodnej (w jej miejscu miały powstać dwa nowe piece), co tylko pogorszyło
warunki pracy zakładu. Jedynym pozytywnym aspektem tego okresu było
doprowadzenie w 1944 roku do Krakowa gazociągu którym dopływał gaz
ziemny ze złóż karpackich. Dostawy tego gazu uzupełniły nieco deficyt
możliwości produkcyjnych gazowni.
Trudny okres powojenny
W
styczniu 1945 roku wycofujący się Niemcy uszkadzali infrastrukturę
gazowniczą na terenie miasta. Największe jednak konsekwencja miało
wysadzenie w powietrze wszystkich mostów na Wiśle. Nie tylko bowiem
zerwane zostały oba biegnące mostem Krakusa i Piłsudskiego gazociągi czy
uszkodzone okna w okolicznych budynkach (również gazowni). Największą
szkodą były, zainicjowane przez tamte wybuchy, eksplozje wszystkich
trzech zbiorników gazu (gazometrów). Zniszczone zbiorniki nie nadawały
się do dalszego użytku a ich eksplozje uszkodziły także elementy innej
infrastruktury na terenie zakładu m.in. konstrukcji dachów budynków
produkcyjnych.
 |
| Zbiornik gazowy zniszczony eksplozją w styczniu 1945 roku. Ilustracja z książki "Sto lat gazowni krakowskiej" |
Pomimo
uszkodzeń grupie pracowników udało się utrzymać produkcję gazu
przeprowadzając prowizoryczne naprawy. Wiedziano bowiem że przerywając
pracę piecowni nastąpi miesięczna przerwa w dostawie związana z ponownym
rozruchem, co w warunkach surowej zimy miałoby tragiczne skutki dla
mieszkańców. Pewnym wyzwaniem tego okresu był brak zbiorników gazu zatem
produkcja odbywała się ryzykowną metodą bezpośrednio do rurociągu.
Jednak największym problemem był brak surowca - węgla. Węgiel który
dowieziono ze składowiska w innej części miasta nie powinien być używany
gdyż był to gatunek "płomienny". Właśnie na skutek eksploatowania
niewłaściwego typu węgla 16 stycznia doszło do eksplozji w piecu nr 3,
co wyłączyło go z eksploatacji pogarszając i tak trudną sytuację
techniczną gazowni. Potrzebne było szybkie wznowienie dostaw śląskiego
węgla co początkowo uniemożliwiały działania wojenne a później
zniszczone linie kolejowe łącznie z bocznicą gazowni.
 |
| Wsypy węglowe po modernizacji. Ilustracja z książki "Sto lat gazowni krakowskiej" |
W
tym trudnym okresie dokonano wielu napraw urządzeń gazowni m.in.
czyszczalni i sortowni koksu oraz co bardzo ważne bocznicy kolejowej -
tu niezbędna była wymiana obrotnicy służącej do kierowania na tor
przylegający do piecowni. Pomimo ogromnych problemów nie zaprzestano
wytwarzania gazu i po usunięciu przeszkód docierał on do wszystkich
dzielnic na lewym brzegu Wisły (prawa strona była odcięta na skutek
zerwanych mostów). Było to możliwe w kwietniu 1945, kiedy naprawiono
rurociąg wysokoprężny. W połowie roku naprawiono też uszkodzone na
skutek eksplozji dwa zbiorniki gazu. Po tej niezwykle istotnej naprawie
przystąpiono do drugiego etapu mającego na celu przywrócenie pełnej
zdolności produkcyjnej gazowni. Udało się tego dokonać przed 1947
rokiem. W ramach tych prac dokonano montażu zamówionych jeszcze w czasie
okupacji dwu nowych pieców do pracy ciągłej.
 |
| Pracująca piecownia w 1950 roku. Ilustracja z książki "150-lat gazowni krakowskiej" |
Pomimo tych inwestycji zużycie gazu nadal rosło i niebawem konieczne były kolejne. W 1950 roku zakończono remont ostatniego zbiornika gazu. Sporą innowacją było zwiększanie ciśnienia poprzez dodawanie powietrza do mieszaniny gazu węglowego z gazem ziemnym. Powstawała mieszanka o tej samej kaloryczności co stosowany uprzednio gaz węglowy. Dzięki temu nie trzeba było regulować urządzeń odbiorczych.
* * *
W następnej części będzie o dalszych losach krakowskiej gazowni w okresie powojennym. Tymczasem zapraszam na film prezentujący wiedeński gazometr. Te solidne, murowane obiekty pełniły kiedyś funkcję zbiorników gazu dla miejskiej gazowni - każdy o pojemności aż 90 000 m3. Swoją funkcję zakończyły po ponad 80-latach eksploatacji w 1978 roku. Zaadoptowano je jednak do nowych funkcji - w budynkach powstało 800 mieszkań, akademik, hala muzyczna, kino oraz miejskie archiwum:
Zobacz też:
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz