Już w okresie międzywojennym planowano zbudowanie towarowej obwodnicy kolejowej omijającej stację Kraków Główny. Zamiar ten został zrealizowany przez... niemieckich okupantów w 1942 roku.
* * *
Pierwsza obwodnica kolejowa Krakowa powstała jeszcze w latach 1886-87. Przyczyną jej powstania była nie tylko chęć wyeliminowania pociągów towarowych przejeżdżających przez sam środek hali dworcowej ale również eliminacji udziału Kolei Karola Ludwika przy tranzycie z Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda na Galicyjską Kolej Transwersalną. Jednotorowa linia kolejowa o długości 8 km biegła wałem Twierdzy Kraków w miejscu obecnych Alei Trzech Wieszczów. Była nazywana Koleją Cyrkumwalacyjną (Cyrkumwalacja - zewnętrzna linia umocnień). Z uwagi na wysoki wał/nasyp po którym przebiegała nie spełniła ona większej roli w aktywizacji gospodarczej obszarów przez które przebiegała. Przeciwnie - nasyp ograniczał rozwój miasta, zwłaszcza po wielkim powiększeniu Krakowa w 1910 roku. Stąd w 1911 roku podjęto decyzję o likwidacji tej linii i niwelacji nasypu.
 |
| Rozbiórka nasypu Kolei Cyrkumwalacyjnej w 1912 roku. Obecnie to al. Juliusza Słowackiego na wysokości ul. Lenartowicza. Fotografia: fotopolska.eu |
Obwodnica stała się zbędna po tym jak w 1892 roku przebudowano krakowski dworzec - pociągi towarowe omijały nową halę peronową. W tym samym roku znacjonalizowano też kolej Karola Ludwika, która była już dwutorowa. Zatem wszystkie linie kolejowe w Krakowie funkcjonowały w ramach jednego operatora - cesarsko-królewskich Kolei Państwowych (kkStB).
Nowa Kolej Obwodowa
O budowie nowej kolei obwodowej zaczęto myśleć ponownie po 1934 roku, kiedy wybudowano nowe połączenie Krakowa z Warszawą. Mimo iż na tę okoliczność przebudowano krakowski dworzec to jego drożność stawała się niewystarczająca. Zaplanowano wówczas budowę linii kolejowej, która będzie pozwalać na ruch pociągów z Krakowa Płaszowa w kierunku Warszawy z pominięciem Krakowa Głównego. Projekt zakładał też budowę nowej stacji rozrządowej w okolicach Batowic. Planu tego nie wdrożono przed wybuchem wojny a podczas niemieckiej okupacji powstały nowe plany.
 |
| Niemiecki "Generalny Plan Przebudowy" z 1941 roku Ilustracja: "Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa", Rocznik Krakowski 2005 |
Niemiecki "Generalny Plan Przebudowy" opublikowany w 1941 roku zakładał relokację dworca kolejowego w rejon obecnego Ronda Mogilskiego. Miała też powstać nowa stacja towarowa przy linii warszawskiej. Jednak w tym samym 1941 roku Niemcy rozpoczęły wojnę z Rosją. Potrzebne były szybkie i skuteczne inwestycje kolejowe, zatem budowa całej stacji od podstaw nie wchodziła w grę. Zamiast nowej linii średnicowej zbudowano jedynie towarową obwodnicę.
 |
| Mapa przebiegu obwodnicy kolejowej w 1947 roku. Widoczne dwie, obecnie nie istniejące łącznice: - z linią warszawską (obecnie jej przebieg jest inny), - z linią kocmyrzowską (przeniesiona na ul. Grzegórzecką). |
Obwodnica
została zbudowana bardzo szybko - już 1 stycznia 1942 roku była
przejezdna. Zaczynała się ona na Łobzowie - tuż za wojskową ładownią.
Początkowy odcinek biegnie we wkopie. Zbudowano wiadukty ponad nią w
ciągu ul. Prądnickiej, 29-listopada i linii warszawskiej. Druga część -
przez Olszę, Grzegórzki i Zabłocie biegnie na nasypie w którym również
powstał szereg wiaduktów. Ponadto musiał powstać nowy most nad Wisłą.
 |
| Most kolejowej obwodnicy nad Wisłą. Na drugim brzegu widoczny budynek chłodni również zbudowanej przez Niemców podczas II wojny. |
Obwodnica włącza się w linię "przemyską" przed stacją Kraków Płaszów. Równolegle zbudowano też jej dalszą część omijającą te stację oraz stację towarową Kraków Prokocim, biegnącą aż do posterunku odgałęźnego Gaj (na wysokości obecnego os. Złocień). Stąd mała obwodnica kolejowa (LK100) liczy prawie 20km długości.
 |
| Obwodnica towarowa omijająca stację Kraków Płaszów. Biegnie po obu stronach nasypu na którym biegnie łącznica towarowa do stacji Kraków Bonarka (LK603) |
Początkowo zbudowano tylko linię kolejową służącą pociągom towarowym jadącym z zachodu na wschód - na front. Z czasem dobudowano dwie łącznice - z linią "warszawską" oraz "kocmyrzowską". Nie było jednak żadnych bocznic odchodzących bezpośrednio od tej linii kolejowej. Bocznice takie powstały dopiero po wojnie.
1. Bocznica magazynów Polmozbytu
W
latach 50-tych przy ulicy 29-listopada 90 zlokalizowano zespół budynków
dla handlu artykułami motoryzacyjnymi oraz serwisowania pojazdów.
Doprowadzono do nich bocznice kolejową (2 tory) odchodzące od małej
obwodnicy kolejowej. Stąd nieco nietypowe ustawienie budynków
dostosowane do przebiegu torów. W 1974 roku z trzech przedsiębiorstw
państwowych (Technicznej Obsługi Samochodów, Przedsiębiorstwa
Państwowego "Motozbyt" oraz Przedsiębiorstwa Techniczno-Handlowego
"Polmo-Behamot") utworzono Przedsiębiorstwo Techniczno-Handlowe
Motoryzacji "Polmozbyt".
 |
Mapa fragmentu "małej obwodnicy" w połowie lat 60-tych 1. Wiadukt w ciągu ul. Prądnickiej (obecnie jego funkcję pełni szeroki wiadukt w ciągu ul Dr. Twardego)2. Wiadukt na linii "warszawskiej" (LK8) 3. Stary wiadukt w ciągu al. 29 Listopada (obecnie nowy szerszy) 4. Stary przebieg łącznicy z linią "warszawską" 5. Przejazd kolejowy w ciągu ul. Rakowickiej (zlikwidowany w związku z budową stacji towarowej Olsza) 6. Bocznice magazynów "Polmozbytu" |
Bocznica
do magazynów "Polmozbytu" została wyprowadzona z kierunku wschodniego
stacji towarowej "Kraków Olsza" tuż za mostem nad Prądnikiem. W tym
samym miejscu od małej obwodnicy wyprowadzona była łącznica, którą
poprowadzono łagodnym łukiem do linii "warszawskiej" (LK8). Łącznica ta
przekraczała al. 29-listopada przejazdem z rogatkami. Z uwagi na
uciążliwość tego przejazdu, pod koniec lat 60-tych zbudowano nowy
szerszy wiadukt na linią kolejową pod którym poprowadzono nowy przebieg
łącznicy z nieco ciaśniejszym łukiem.
 |
| Ortomapa prezentująca okolicę magazynów w 2017 roku Bocznica już nie istnieje, magazyny jeszcze tak, ale niebawem zostaną zastąpione blokami mieszkalnymi... |
"Polmozbyt", który posiadał wiele oddziałów na terenie miasta, upadł z początkiem lat 90-tych. Wtedy też zlikwidowano bocznice. Same magazyny były wynajmowane różnym podmiotom ale ostatecznie wyburzono je w 2018 roku, a na ich terenie zbudowano bloki mieszkalne.
2. Bocznica Krakchemii
W 1945 w Krakowie powstała Rejonowa Składnica Przemysłu Chemicznego, którą w 1955 przekształcono w Wojewódzką Hurtownię Przemysłu Chemicznego w Krakowie. Magazyny tego przedsiębiorstwa, nazywanego "Krakchemia", zbudowano przy ulicy Pilotów. Doprowadzono do nich bocznicę kolejową wybiegającą z małej obwodnicy kolejowej w kierunku wschodnim. Pojedynczy tor przebiegał łukiem przez teren Dworu Potockich na Olszy, dalej za budynkiem dawnego Cefarmu i po przecięciu ul. Wieniawskiego rozdwajał się aby na terenie "Krakchemii" obsługiwać dwie hale tego przedsiębiorstwa.
 |
Ortomapa z 1970 roku z widoczną bocznicą "Krakchemii": 1. Hala duża (obecnie zaadaptowana przez Castoramę)2. Hala mała (wyburzona) 3. Przejazd przez ul. Wieniawskiego (zaasfaltowany w drugiej połowie lat 90-tych) 4. Przejazd przez ul. Ptasią (do tej pory zachował się fragment szyny) 5. Mała obwodnica kolejowa 6. ul. Pilotów |
W 1991 roku przedsiębiorstwo "Krakchemia" zostało sprywatyzowane. W 1995 roku na swoim terenie uruchomiło pierwszy w Krakowie hipermarket o nazwie "Krakchemia", który po 2004 roku nosił nazwę "Alma" (zamknięto go w 2024 roku...). Druga część działalności, związana z handlem hurtowym chemikaliami, została po 2000 roku przeniesiona do spółki zależnej i relokowana na ul. Powstania Listopadowego 14. Na terenie danych magazynów działa obecnie market budowlany "Castorama" a biurowiec przebudowano w 2014 roku na wieżowiec - "Alma Tower". Bocznica kolejowa została zlikwidowana w latach 90-tych, chociaż jej relikty były jeszcze do niedawna widoczne.
 |
| Resztki kozła oporowego bocznicy "Krakchemii" w 2008 roku. W tle blok mieszkalny przy ul. Młyńska 5 Fotografia: Jakub Wiśnicki z bazakolejowa.pl |
3. Stacja towarowa Kraków Olsza
W latach 70-tych dokonano znaczących zmian w sieci kolejowej Krakowa. Między innymi zredukowano miejskie odcinki dawnej Kolei Kocmyrzowskiej, a jej bocznice podłączono do małej kolei obwodowej. Wymusiło to powstanie w 1971 roku towarowej stacji postojowej "Kraków Olsza", którą zlokalizowano pomiędzy mostem na Prądniku a poszerzonym wiaduktem nad ulicą Olszyny (dalej ul. Pilotów).
 |
| Przejście podziemne pod stacją towarową "Kraków Olsza" łączące ul Rakowicką i ul. Brogi Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
Stacja "Kraków Olsza" liczyła 6 torów o długości 600 metrów i w całości została zelektryfikowana w 1959 roku, kiedy zelektryfikowano też linię kolejowa na Śląsk (LK133). W związku z budową tej stacji przerwano ciągłość ulicy Rakowickiej (jej dalsza część to obecnie ul. Brogi). Dla zapewnienia ruchu pieszego wybudowano jednak piesze przejście podziemne. Małą obwodnicą raczej nie jeżdżą pociągi pasażerskie, chociaż na przełomie lat 80-tych i 90-tych jeździły nią pociągi dalekobieżne z Płaszowa na zachód z pominięciem stacji Kraków Główny. Było to spowodowane remontem tej stacji - przebudową układu peronowego. Podobna sytuacja miała miejsce w latach 2018-22, kiedy z uwagi na remont linii średnicowej małą obwodnicą jeździła część pociągów osobowych. Na stacji "Kraków Olsza" zbudowano wówczas tymczasowy peron dla obsługi podróżnych.
 |
| Tymczasowy peron pasażerski usypany na jednym ze skrajnych torów stacji "Kraków-Olsza". Peron ten funkcjonował podczas remontu linii średnicowej w latach 2018-22. Fotografia: Szymon Komusiński z bazakolejowa.pl |
Z jej zachodniej głowicy stacji "Kraków Olsza" obsługiwano bocznicę magazynów Polmozbytu oraz łącznicę (LK602) do linii "warszawskiej" (LK8). Wschodnia głowica obsługiwała bocznicę Krakchemii oraz nowe bocznice do Elektrociepłowni "Łęg" (wcześniej do "Prefabet'u") oraz przebudowaną bocznicę do Polskich Zakładów Zbożowych.
4. Bocznica do PZZ "Wieczysta"
W 1927 roku spółka "Łuszczarnie i Młyny Krakowskie" wybudowała przy trakcie mogilskim (przysiółek Wieczysta) duży zakład młynarski. Lokalizacja była bardzo dogodna, gdyż graniczyła z linią kolei kocmyrzowskiej. Stąd od początku działalności firma ta dysponowała własną, rozbudowaną bocznicą kolejową. Po II wojnie w 1948 roku zakład został znacjonalizowany i znacznie rozbudowany w ramach Okręgowego Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-Młynarskiego.
 |
Fragment ortomapy z 1997 roku z widocznym układem bocznic PZZ "Wieczysta" 1. Magazyny PZZ (dwa tory bocznicowe)2. Magazyn mieszalni pasz (jeden tor) 3. Kładka nad torem dojazdowym ze stacji "Kraków Olsza" 4. Wiadukt małej Obwodnicy nad al. Jana Pawła II 5. Wiadukt bocznicy do Łęgu |
W
1972 roku zlikwidowano odcinek Kolei Kocmyrzowskiej biegnący wzdłuż
ówczesnej al. Planu Sześcioletniego (obecnie al. Jana Pawła II).
Istniejący układ bocznicowy młyna został kompletnie przebudowany.
Zlikwidowano tor bocznicowy biegnący wzdłuż elewacji budynku,
pozostawiono tylko dwa tory obsługujące budynki magazynowe. Kolejne dwa
tory obsługiwały drugą rampę dużego magazynu oraz funkcjonującej po
sąsiedzku mieszalni pasz. Tory te wyprowadzono szerokim łukiem na północ
w kierunku stacji towarowej "Kraków-Olsza".
 |
| Kładka nad torem bocznicy prowadzącym ze stacji "Kraków Olsza" do zakładów PZZ na Wieczystej w 2005 roku. Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
Z uwagi na to, iż nowy tor dojazdowy przecinał ciąg pieszy z osiedla mieszkaniowego przy ul. Ładnej. zbudowano w tym miejscu kładkę nad torem. Kładka ta z uwagi na zły stan techniczny została zamknięta po 2005 roku i niebawem rozebrana. Po protestach stworzono wówczas przejście naziemne przez tory na formalnie jeszcze czynnej wówczas bocznicy kolejowej do zakładów młynarskich.
 |
| Tory bocznicowe pomiędzy dwoma magazynami zakładów PZZ w 2005 roku Przy rampie spalinowa lokomotywa manewrowa SM30-314. Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
W 1995 roku przeprowadzono komercjalizację przedsiębiorstwa tworząc Polskie Zakłady Zbożowe "PZZ" w Krakowie S.A. Zakład w coraz mniejszym stopniu korzystał z transportu kolejowego a dojazd dużych samochodów ciężarowych do miasta wiązał się z coraz większą uciążliwością. Na tereny fabryki - zwłaszcza rozległy pas torów dojazdowych - łakomym okiem spoglądali lokalni deweloperzy budowlani. Ostatecznie tory dojazdowe zostały rozebrane w latach 2015-2017 a na ich terenie rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego.
 |
| Rozległy niewykorzystany teren zajmowany przez tory dojazdowe bocznicy do Polskich Zakładów Zbożowych. |
W 2018 roku również sam zakład "PZZ" przeniósł się do nowych obiektów w Niepołomicach. Wypatroszone budynki stały do niedawna opuszczone ale już zaczęła się ich przebudowa na mieszkaniowe apartamentowce...
5. Bocznica elektrociepłowni "Kraków Łęg"
W połowie lat 60-tych podjęto decyzje o likwidacji miejskich odcinków kolei kocmyrzowskiej. Po zamknięciu odcinka bieńczyckiego następnym miał być odcinek czyżyński. Przeszkodę w jego likwidacji stanowiły jednak bocznice kolejowe obsługiwane w tym rejonie. Bocznica do lotniska została zlikwidowana wraz z samym lotniskiem po 1964 roku, a baza materiałowa Bieńczyce została relokowana w rejon ulicy Łowińskiego. Pozostały bocznice Zakładów Tytoniowych oraz kombinatu Prefabet, do których zaprojektowano alternatywne połączenie kolejowe. Od połowy lat 60-tych budowano niespiesznie bocznicę prowadzącą do Prefabetu od małej obwodnicy z rejonu przyszłej stacji "Kraków Olsza".
 |
Fragment ortomapy z 1970 roku prezentujący okolicę przyszłej Elektrociepłowni "Kraków Łęg" 1. Tor dojazdowy od stacji "Kraków-Olsza" (LK947)2. Stary przebieg bocznicy prowadzącej do Prefabetu. 3. Stacja postojowa "Kraków Prefabet". 4. Dalszy odcinek bocznicy do Zakładów Tytoniowych na Czyżynach. 5. Teren budowy elektrociepłowni "Kraków-Łęg" 6. Teren przyszłej stacji rozładunkowej elektrociepłowni. |
Prace nad budową tego połączenia kolejowego przyspieszyły w związku z decyzją o budowie na południe od Prefabetu nowej, dużej elektrociepłowni dla Krakowa. Bocznica była potrzebna do obsługi placu budowy a docelowo dla dostaw węgla. Budowę elektrociepłowni "Kraków Łęg" rozpoczęto w 1968 roku, w już w 1970 roku uruchomiono pierwszy kocioł ciepłowniczy. W 1977 rozpoczął prace pierwszy blok energetyczny a w 1986 roku elektrociepłownia osiągnęła zakładaną moc elektryczną 460 MW i cieplną 1547 MW. Dzięki budowie tego zakładu zlikwidowano wiele lokalnych osiedlowych kotłowni oraz Elektrownię Dajwór przy ul Wawrzyńca.
 |
| Tor bocznicy do Łęgu widziany z wiaduktu nad al Pokoju w 2016 roku W oddali widoczne kominy i chłodnie kominowe elektrociepłowni. Fotografia: Szymon Komusiński z bazakolejowa.pl |
Tor bocznicy do elektrociepłowni (LK947) wybiega z wschodniej głowicy Stacji "Kraków Olsza" i biegnie na nasypie wspólnie z małą obwodnicą aż do Al. Jana Pawła II. Tę arterię pokonuje własnym wiaduktem bliźniaczym do istniejącego w ciągu małej obwodnicy, ale kierującym się na południowy zachód w kierunku Łęgu. Dalej tor biegnie równolegle do ul. Kosynierów i rzeki Prądnik. Aleję Pokoju mija wiaduktem pod jezdnią, podobnie jak ulicę Nowohucką - na tym odcinku tor biegnie równolegle do wału przeciwpowodziowego. Tuż za wiaduktem pod ul. Nowohucką tor pierwotnie skręcał w kierunku Prefabetu. W związku z budową elektrociepłowni dokonano korekty trasy i bocznica od wiaduktu biegnie na wprost na teren "Kraków Łęg". Tor dojazdowy do Prefabetu odbija już za przejazdem przez ul. Ciepłowniczą.
 |
| Widok z przejazdu przez ul. Ciepłowniczą w 2020 roku. Na wprost tor do Elektrociepłowni Kraków, w lewo tor do już nieistniejącej stacji Prefabet... Fotografia: Adrian Cichy z bazakolejowa.pl |
 |
Mapa terenu Elektrociepłowni Kraków 1. Tory zestawczo-postojowe2. Wywrotnice wagonowe 3. Skład węgla 4. Kotłownia i maszynownia 5. Stacja elektroenergetyczna 110/15kV Źródło: wikimapia.org |
 |
| Wywrotnice kolejowe służące do rozładunku węgla na terenie Elektrociepłowni Kraków |
6. Posterunek odgałęźny "Kraków Nadwiśle" (Zespół bocznic Kraków Dąbie)
 |
| Budynek nastawni posterunku odgałęźnego "Kraków Nadwiśle" ok 2009 rok. Widok w kierunku wiaduktu nad al. Pokoju. Tor obsługujący dawne bocznice został już zdemontowany... Ilustracja: wikimapia.org |
 |
Położenie bocznic linii kolejowej nr 100: 1. Bocznica magazynów Polmozbytu2. Bocznica Krakchemii 3. Stacja towarowa Kraków Olsza 4. Bocznica do PZZ "Wieczysta" 5. Bocznica elektrociepłowni "Łęg" 6. Posterunek odgałęźny "Kraków Nadwiśle" (Zespół bocznic Kraków Dąbie) |
Na odcinku do stacji Kraków Płaszów nie było już więcej bocznic, natomiast funkcjonowały i nadal funkcjonują bocznice na wysokości stacji Prokocim Towarowy (na odcinku do PO "Gaj") ale omówiłem je przy okazji linii "przemyskiej" (LK91).
* * *
Na koniec film prezentujący przejazd małą obwodnicą od stacji Mydlniki do stacji Kraków Płaszów w 2023 roku. Interesujące obiekty na trasie:
- 0:45 Stacja "Kraków Mydlniki" na linii "śląskiej" (LK133)
- 1:05 Z lewej strony dołącza linia na lotnisko (LK118)
- 3:04 Wiadukty nad ul. Armii Krajowej
- 3:10 Przystanek "Kraków Bronowice" (po lewej)
- 3:27 Wiadukt dużej obwodnicy kolejowej (LK95)
- 4:10 Wiadukt ul. Rydla
- 4:38 Po lewej widoczna dawna wojskowa rampa towarowa
- 4:52 Wiadukt ul. Wrocławska
- 4:55 Dawny wiadukt obecnie piesze przejście podziemne
- 5:02 Przystanek "Kraków Łobzów"
- 5:11 Początek dwutorowej małej obwodnicy
- (wcześniej lewy tor został zajęty dla potrzeb linii aglomeracyjnej)
- 5:22 Przejście piesze ul. Racławicka
- 5:41 Przejazd ul. Łokietka
- 6:14 Filary po wiadukcie bocznicy do Szpitala i Ciepłowni
- 6:21 Wiadukt ul. Twardego
- 6:33 Wiadukt ul. Prądnicka
- 7:17 Wiadukt - linia "warszawska" (LK8)
- 7:33 Wiadukt al. 29 Listopada i łącznica (LK602)
- 7:50 Po lewej bloki w miejscu dawnych magazynów Polmozbytu
- 8:04 Most nad Prądnikiem
- 8:22 Stacja towarowa "Kraków Olsza" i przejście podziemne
- 9:04 Po prawej budynek przed którym odbijała bocznica Krakchemii
- 9:18 Wiadukt ul. Olszyny
- 9:35 Po prawej tor dawnej bocznicy PZZ
- 10:22 Po prawej tor do Łęgu (LK947)
- 10:38 Wiadukty nad al. Jana Pawła II
- 10:42 Most nad Prądnikiem
- 11:29 Wiadukt al. Pokoju
- 11:53 Wiadukt ul. Skrzatów
- 12:04 Wiadukt ul. Skrzatów 2
- 12:29 Most nad Wisłą
- 12:43 Wiadukt ul. Zabłocie
- 12:54 Wiadukt ul. Klimeckiego
- 13:27 Wiadukt ul. Dekerta
- 14:00 Wiadukty ul. Powstańców Śląskich
- 14:15 Linia średnicowa po lewej (LK91)
- 14:25 Tor małej obwodnicy z PO "Gaj"
- 14:29 Wiadukt łącznicy do stacji "Kraków Bonarka" (LK603)
- 14:15 Tor małej obwodnicy do PO "Gaj"
- 15:25 Stacja "Kraków Płaszów"
