Wyłącznie uprzywilejowana Kolej Galicyjska im. Karola Ludwika rozpoczęła funkcjonowanie w 1856 roku. Pierwszą stacją i postojem pociągów za Krakowem był dopiero Bierzanów. Zmieniło się to dopiero w 1884 wraz z uruchomieniem połączenia z Magistralą Transwersalną poprzez stację węzłową Podgórze (później Podgórze-Płaszów).
* * *
Galicyjska Kolej Transwersalna powstała w latach 1882-1884 prowadząc z Czadcy na Słowacji przez Żywiec, Nowy Sącza, Zagórz do Chyrowa. W dwa lata zbudowano w trudnym terenie górskim 577 km torów. W ramach tej inwestycji powstało też połączenie z Koleją Karola Ludwika prowadzące z Suchej Beskidzkiej przez Skawinę do Podgórza, gdzie zlokalizowano nową stację "Podgórze-Płaszów". Tor prowadzący ze Skawiny włączono w kierunku na Lwów - z tego powodu wszystkie pociągi jadące z Krakowa na południe musiały w Płaszowie zmieniać kierunek jazdy. Zmieniło się to dopiero w 2017 roku, kiedy oddano do użytku - biegnącą estakadą - łącznicę, która odgałęzia się bezkolizyjnie od linii Kraków-Główny - Kraków-Płaszów tuż za przystankiem Zabłocie. Nieco dalej, za wiaduktem nad ulicą Powstańców Wielkopolskich (kiedyś Płaszowska), z lewej strony dołącza się tzw. mała obwodnica kolejowa. Została ona zbudowana przez Niemców w 1942 roku w ramach modernizacji krakowskiego węzła kolejowego. Wtedy też zbudowano towarową obwodnicę stacji Płaszów przebiegającą na północ od niej. Z tej obwodnicy poprowadzono także tory w kierunku Skawiny, przebiegające wiaduktem nad linią lwowską (1943 rok). W tym rejonie zaczyna się obecnie głowica rozjazdowa stacji Płaszów.
 |
| Pierwotny budynek stacji "Podgórze", od 1885 "Podgórze-Płaszów" a od 1924 roku "Kraków - Płaszów". Został on "przebudowany" w 1967 roku i powtórnie w 2015 roku. Budynki znajdujące się w głębi zachowały pierwotny styl kolei "transwersalnej". |
Węzłowa stacja "Podgórze" powstała w 1884 roku, kiedy do linii kolei Kraków-Lwów dołączyła odnoga kolei Transwersalnej prowadząca od Skawiny. Pierwotnie linia ta włączała się nieco dalej na wschód niż teraz, przecinając ulicę Wielicką w rejonie obecnego przystanku tramwajowego "Cmentarz Podgórski". W ramach tej nowej stacji powstały dwie osobne grupy torów dla Towarzystwa Kolei Karola Ludwika (na północ od torów szlakowych) oraz dla Kolei Transwersalnej (w południowej części). Oprócz nowych torów stacyjnych zbudowano też zabudowania stacyjne. Obszerny budynek dworcowy z charakterystycznym podcieniem znajdował się w centrum. Na zachód od niego zlokalizowano magazyn i ładownię towarową a na wschód od niego budynek administracyjno-mieszkalny (później zbudowano w tym samym stylu "transwersalnym" też telejne budynki). Nieco dalej na wschód (w miejscu obecnej sortowni poczty) powstała wieża wodna oraz parowozownia z obrotnicą i halą wachlarzową.
 |
Projekt realizacyjny stacji Podgórze z 1883 roku 1. Tor odnogi Magistrali Transwerslanej (do Skawiny) 2. Wiadukt w ciągu ulicy Wodnej (zasypany w latach 60-tych) 3. Budynek magazynowy 4. Budynek dworca i ulica Dworcowa 5. Budynek administracyjno-mieszkalny 6. Wieża wodna (rozebrana w 1993 roku) 7. Lokomotywownia z halą wachlarzową (zlikwidowana po 1908 roku) Ilustracja: ANK sygn. P 964 |
W latach 1908-1909 na wschód od stacji Płaszów zbudowano nowe zaplecze kolei (już znacjonalizowanej w 1892 roku) w postaci dużej wachlarzowej parowozowni z obrotnicą (poprzednia lokomotywownie z czasem zlikwidowano). Nowa lokomotywownia nosiła przejściowo nazwę "Wola Duchacka". W latach 1910-1912 przeprowadzono tez znaczną rozbudowę stacji powiększając ilość torów z 10 do 24. Na wschód od stacji pasażerskiej zbudowano też nową stację towarową z górką rozrządową, rampą ładunkową, magazynami i wagą (obecnie to grupa torów postojowych "PrB" stacji towarowej Kraków Prokocim). W okresie międzywojennym w pobliżu stacji Płaszów powstało wiele składów i magazynów korzystających z ramp i zaplecza stacji. W czasie II wojny światowej Niemcy przeprowadzili sporo inwestycji w infrastrukturę kolejową w tym w rozbudowę stacji towarowej Prokocim. Zbudowano też zaplecze socjalne dla pracowników - m.in. w rejonie ulicy Dworcowej zbudowano kilka budynków mieszkalnych i świetlicę. Większa przebudowa stacji nastąpiła w latach 60-tych. Poza nowym budynkiem dworcowym zbudowano dwa perony wyspowe z przejściem podziemnym a istniejący jednokrawędziowy peron przesunieto w kierunku zachodnim. W tej formie stacja przetrwała do ostatnich, niezbyt udanych modernizacji...
 |
| Bocznice przy rampie towarowej na stacji Kraków Płaszów w 2006 r. Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
10. Bocznice po południowej stronie stacji Płaszów
W rozwidleniu linii w kierunku Krakowa i Skawiny w 1929 roku powstała składnica materiałów nawierzchniowych Służby Drogowej Sekcji utrzymania kolei PKP. Na zakupionym przez Ministerstwo komunikacji "placu Unji" o powierzchni 4 ha zbudowano w sumie 1475 metrów torów bocznicowych. Przechowywano tam szyny, łubki, podkładki, śruby i inne metalowe elementy służące do remontów torowisk - zarówno nowe jak i staroużyteczne. Skład ten przeniesiono do Bieżanowa, gdzie po wojnie powstały wyspecjalizowane Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe. W jego miejscu poprowadzono nowy przebieg torów do Skawiny - najpierw magistrali towarowej a w 1956 roku także linii pasażerskiej.
 |
| Plan składnicy materiałów nawierzchniowych na placu "Unji" Ilustracja: Inżynier Kolejowy nr 5 (69) z 1930 r. |
Na zachód od dworca "Płaszów" funkcjonowała grupa torów postojowych zakończona ślepo a podłączona do toru wyciągowego wzdłuż linii skawińskiej. Po przebudowie tej linii tory postojowe (Punkt Utrzymania Taboru Kolejowego "Trypolis") zostały przedłużone, ale nadal obsługiwane są ze ślepego toru wyciągowego wzdłuż linii do Skawiny.
 |
| Tory postojowe "Trypolis" - widok od strony ul. Wodnej |
Najstarsza bocznica odchodząca od stacji Płaszów obsługiwała wojskowe magazyny aprowizacyjne, zlokalizowane na rogu ulic Wielickiej i Dworcowej. Tor tej bocznicy odchodził od stacji "Płaszów" w kierunku wschodnim, po czym rozdwajał się i łukiem zawracał na zachód do ulicy Dworcowej. Magazyny te zostały po II wojnie przejęte przez pobliską fabrykę kabli, która później na ich terenie zbudowała pracownicze osiedle bloków mieszkalnych.
 |
| Na pierwszym planie Brama obozu "KL"Plaszow". W oddali od lewej widoczne: Dworzec Kraków Płaszów, budynek mieszkaniowy w budowie (Prokocimska 49), budynki "transwersalne" (Prokocimska 4,5), dawna wieża wodna. Na bliższym planie widoczny pociąg na terenie magazynów aprowizacyjnych. Fragment fotografii: fotopolska.eu |
W 1928 roku na terenach pomiędzy magazynami aprowizacyjnymi a lokomotywownią Płaszów powstała Krakowska Fabryka Kabli. Posiadała ona własny system bocznicowy podłączony do toru obsługującego bocznicę magazynów aprowizacyjnych. Fabryka kabli uległa sporej rozbudowie po II wojnie, wtedy przejęła też sąsiednie tereny w/w magazynów wraz z ich układem torowym.
 |
| Fabryka Kabli S.A. w Krakowie - Płaszowie Widoczne wagony stojące przy bocznicy fabryki. W oddali charakterystyczna owalna wieża wodna lokomotywowni Płaszów (ex. Wola Duchacka) Zdjęcie: NAC |
Bocznica fabryki kabli (już nieużywana) została odcięta podczas budowy estakady tramwajowej w 2015 roku oraz ostatecznie rozebrana podczas remontu w 2019 roku.
 |
| Remont peronów i układu torowego stacji "Kraków Płaszów". Po lewej stronie Widoczny kikut bocznicy prowadzącej kiedyś do magazynów aprowizacyjnych i fabryki kabli. |
W 1992 roku wyburzono starą wieżę wodną stacji Płaszów a w jej miejscu zbudowano nowoczesną sortownię Poczty Polskiej. Jednym z powodów tej lokalizacji była możliwość posiadania własnej bocznicy kolejowej - przesyłki pocztowe były wówczas jeszcze powszechnie przewożone koleją. Do przewozu poczty służyły specjalne wagony pocztowe podczepiane do pociągów pospiesznych kursujących w kraju. Bocznica sortowni poczty posiadała obszerną halę do wnętrza której mogły wjeżdżać wagony pocztowe. Jednak poczta stopniowo rezygnowała z usług kolei, stawiając na własny transport samochodowy. Ostatni kurs wagonu pocztowego w Polsce odbył się w 2011 roku. W 2015 roku już nieużywana bocznica sortowni została zaasfaltowana, a po 2019 roku uległa likwidacji...
 |
| Budynek sortowni Poczty Polskiej w 2012 roku. Widoczne tory bocznicowe oraz odstawiony wagon pocztowy. Kadr z filmu: https://www.youtube.com/watch?v=WXsuUEbW6FE |
11. Bocznice po północnej stronie stacji Płaszów
W dobie autonomii galicyjskiej (po 1869 roku) nastąpił dynamiczny rozwój Krakowa i Podgórza cechujący się m.in. wzmożonym ruchem budowlanym. Zwiększone zapotrzebowanie na materiały budowlane spowodowało powstawanie nowych wapienników i cegielni, których aż 6 funkcjonowało w Płaszowie. Największą z nich była Płaszowska Parowa Fabryka Dachówek i Cegieł - powstała w 1896 roku. Cegielnia ta mieściła się tuż obok (a raczej za) stacją Podgórze-Płaszów - przy ul. Gromadzkiej 66. Lokalizacja ta aż prosiła się o wprowadzenie bocznicy kolejowej, dzięki czemu wyroby Płaszowskiej Fabryki Cegieł mogły znaleźć zbyt także poza rynkiem lokalnym.
 |
| Rycina prezentująca Płaszowską Parową Fabrykę Cegieł i Dachówek. Widoczna bocznica odchodząca łukiem od linii magistralnej. |
W okresie międzywojennym kryzysy targające gospodarką II Rzeczpospolitej spowodowały znaczny spadek zapotrzebowania na cegłę. Wzmożenie ruchu budowlanego nastąpiło w latach II wojny, ale paradoksalnie część cegielni w Płaszowie musiało wstrzymać produkcje. Ich wyrobiska zostały bowiem znacznie pogłębione, a eksploatowany tam materiał - żwir i piasek był wykorzystywany do budowy licznych nasypów, w ramach prowadzonej przez Niemców rozbudowy krakowskiego węzła kolejowego. Po wojnie zalane wyrobiska utworzyły dwa zbiorniki wodne - Staw Płaszowski i Bagry. Teren Płaszowskiej Fabryki Cegieł został też uszczuplony na rzecz budowanej tuż obok magistrali towarowej. Zmianie uległ też przebieg bocznicy kolejowej, która została włączona do tej magistrali dodatkowym torem wyciągowym.
 |
Mapa prezentująca bocznice w okolicach stacji Kraków-Płaszów w latach 60-tych 1. Perony pasażerskie stacji Kraków-Płaszów 2. Rampa towarowa stacji Kraków-Płaszów 3. Tory postojowe "Trypolis" 4. Bocznica wojskowych magazynów aprowizacyjnych 5. Bocznice fabryki kabli 6. Teren po dawnej lokomotywowni - obecnie sortownia Poczty Polskiej 7. Tory lokomotywowni Kraków-Płaszów 8. Magistrala towarowa 9. Fragment stacji towarowej Prokocim 10. Dawna Płaszowska Parowa Fabryka Cegieł 11. Dawna Gminna Fabryka Cegieł 12. Magazyny przy ul. Krzywda 13. Magazyny przy ul. Saskiej |
Płaszowska Fabryka Cegieł już podczas niemieckiej okupacji przeszła na produkcję cegły silikatowej (wytwarzanej z piasku) zamiast klasycznej, ceramicznej (wypalanej z gliny). Inna cegielnia założona w 1905 roku Gminna Fabryka Cegieł i Dachówek z ul. Gromadzkiej 52 (stanowiąca w okresie międzywojennym część Miejskich Zakładów Ceramicznych) wybudowała liczącą 1,5km kolej wąskotorową do odkrywki iłów w okolicach obecnej ul. Myśliwskiej.
 |
| Relikty bocznicy kolejowej przy ul.Krzywda 46 |
Po II wojnie wszystkie cegielnie zostały znacjonalizowane. Płaszowska Fabryka Cegieł funkcjonowała jako Zakłady Wapienno-Piaskowe do 1959 roku. Później na ich terenie powstał zakład ślusarsko-mechaniczny. Prowadząca do tego zakładu bocznica szybko zyskała odgałęzienia obsługujące liczne magazyny powstające w okolicach ulic Gromadzkiej i Krzywda. Bocznice te przestały funkcjonować w latach 90-tych i już ciężko odnaleźć po nich ślady...
12. Lokomotywownia Płaszów
W latach 1910-12 na wschód od stacji Płaszów zbudowano nową lokomotywownię nazwaną Wola Duchacka. Lokomotywownia ta została rozbudowana w okresie międzywojennym, kiedy odcięta od zaplecza austriackiego musiała funkcjonować samodzielnie nawet w zakresie dużych napraw. W Płaszowie stacjonowało wówczas 120 parowozów. Zbudowano wówczas drugą halę wachlarzową z osobną obrotnicą. Rozbudowano układ torowy ze stanowiskami do nawęglania i odpopielania parowozów. Zbudowano też nową dużą dwukomorową wieżę wodną. Ponadto za halami powstała obszerna prostokątna hala warsztatów wagonowych.
 |
| Obrotnica obsługująca południową halę wachlarzową lokomotywowni Płaszów |
Lokomotywownia została dodatkowo rozbudowano w czasie II wojny światowej kiedy na zachód od hal wachlarzowych zbudowano dodatkową halę prostokątną (później wyburzoną). Hale wachlarzowe obsługiwane były za pomocą dwu obrotnic, ale do obracania dużych parowozów pospiesznych, na wschód od hal, zlokalizowano obszerny trójkąt torowy. Od 1958 roku prowadzono elektryfikację krakowskiego węzła kolejowego. Lokomotywownia Płaszów zajmowała się jednak nadal obsługą parowozów aż do 1970 roku, kiedy elektryfikacja linii na południe zakończyła erę trakcji parowej w Krakowie. Do Płaszowa przeniesiono wówczas obsługę lokomotyw spalinowych z likwidowanej lokomotywowni Kraków Główny.
 |
| Kozioł oporowy przy ul. Morawińskiego - koniec rampy towarowej przy przystanku Prokocim. |
Na wschód od lokomotywowni jeden z torów sięgał do ulicy Morawińskiego (przystanek Prokocim). Tor ten w okresie międzywojennym prowadził aż do Bieżanowa i przez pewien czas obsługiwał linię pasażerską do Wieliczki. Przy torze tym funkcjonowała rampa towarowa której relikty są jeszcze obecne.
13. Stacja towarowa Kraków Prokocim
W 1915 roku, w związku z przygotowywana kontrofensywą, wojsko austriackie zbudowało pomiędzy stacjami Płaszów i Bieżanów, na północ od torów szlakowych, towarową stację zestawczą. Stacja ta została znacznie rozbudowana w okresie II wojny światowej (także z uwagi na prowadzoną ofensywę na wschód). Na istniejącym obszarze stworzono dwie grupy torów: grupa przyjazdowa PrA i zestawcza PrB. Na północ od nich zbudowano dwie kolejne grupy torów PrC i PrD. Stacja towarowa została wpięta do nowej magistrali towarowej omijającej stacje pasażerskie Kraków Płaszow i Kraków Główny.
 |
| Tylko sieć trakcyjna świadczy o tym że są tutaj tory... Grupa torów przyjazdowych stacji towarowej Prokocim |
W latach 90-tych nastąpił znaczący spadek przewozów towarowych w pociągach zestawianych. W związku z tym rozbudowane stacje rozrządowe traciły rację bytu. Na stacji towarowej Prokocim zlikwidowano ostatnio grupę torów PrB. Uwolniony teren a być przeznaczony pod zabudowę...
14. Bocznice na północ od stacji Prokocim
Jedną z większych cegielni okolic Krakowa była Fabryka Wyrobów Ceramicznych w Rybitwach Sp. z o.o. Kraków, Rybitwy Nr 62 do której doprowadzono długą bocznicę odchodzącą od zachodniej głowicy stacji Bieżanów i odbijającą na północ. Druga bocznica w tym rejonie obsługiwała powstałą w 1927 roku Łuszczarnię Ryżu "Oryza" mieszczącą się w Bieżanowie przy ul. Półłanki. W 1934 roku "Oryza" przystąpiła do kartelu ryżowego "Polryż" - od tego czasu jej obiekty pełniły wyłącznie funkcje magazynu. Obie bocznice zostały zlikwidowane w czasie II wojny światowej w związku z rozbudową stacji towarowej Kraków Prokocim. Teren firmy "Oryza" został częściowo zajęty pod budowę lokomotywowni "Prokocim". Cegielnia została znacjonalizowana i zlikwidowana w latach 60-tych, jej ostatnią pozostałość - komin wyburzono zupełnie niedawno...
 |
Mapa topograficzna z 1934 roku 1. Lokomotywownia Płaszów 2. Stacja towarowa Prokocim 3. Stacja Bieżanów i linia do Wieliczki 4. Bocznica cegielni "Rybitwy" 5. Bocznica Łuszczarni ryży "Oryza" |
 |
| Jedyna czynna jeszcze bocznica przecinająca ul. Biskupińską |
Najdalsze bocznice sięgały za ulicę Obrońców Modlina na północy (fabryka mebli) oraz ulicę Brandla na wschodzie (warsztaty remontowe). Ponadto ulicę Kosiarzy przecinała bocznica prowadząca do Oczyszczalni Ścieków Płaszów. Bocznica ta została przestała być eksploatowana i zlikwidowano ją ok. 2014 roku ale jej końcowy odcinek był wykorzystywany jeszcze w 2007 roku przez skład złomu.
 |
| Skład złomu przy ul. Kosiarzy 5 w 2007 roku Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
Obecnie większość bocznic w strefie przemysłowo-magazynowej jest zlikwidowana lub nieprzejezdna. Jednak relikty bocznic są jeszcze widoczne na wielu ulicach i przy budynkach magazynów w tym rejonie...
 |
| Relikty torów bocznicowych magazynów przy ul. S. Dąbka |
Jedną z najstarszych i wciąż funkcjonujących bocznic w rejonie jest ta prowadząca do Kolejowych Zakładów Nawierzchniowych "Bieżanów" Sp. z o.o. przy ul. Półłanki 25. Firma ta funkcjonuje od 1945 roku, a zajmuje się remontami i produkcją m.in rozjazdów szynowych i konstrukcji mostowych. Ciekawostką jest iż tor bocznicowy prowadzący do niej przechodzi przez środek hali przy ul. Biskupińskiej należącą do firmy "MaxStal".
 |
| Hala należąca do firmy "Maxstal" przez którą przebiega bocznica do KZN "Bieżanów" |
Bocznica prowadząca w rejon ul. Półłanki rozdwaja się - druga odnoga obsługuje magazyny przy... ul. Magazynowej.
 |
Mapa strefy produkcyjno-magazynowej w Płaszowie 1. Stacja Prokocim Towarowy - grupa torów "PrD" 2. Tor wyciągowy obsługujący bocznice strefy przemysłowej: 3. Bocznica Fabryki Wyrobów Metalowych - zlikwidowana 4. Bocznica "Scholz Polska sp. z o.o." 5. Bocznice magazynów (ul.S.Dąbka) - nieczynne 6. Bocznica Krakowskiej Fabryki Mebli - zlikwidowana 7. Bocznica warsztatów remontowych (STP Elbud) - nieczynna 8. Bocznica oczyszczalni ścieków - zlikwidowana 9. Dawno zlikwidowana bocznica cegielni "Rybitwy" 10. Bocznica magazynów (ul.Magazynowa) 11. Bocznica kolejowa KZN "Bieżanów" 12. Bocznica "Fabryki Domów" - zlikwidowana 13. Bocznica magazynów (ul.Nad Drwiną) - zlikwidowana 14. Bocznica Fabryki Kabli - zikwidowana Fragment mapy ze strony: bazakolejowa.pl |
W latach 80-tych strefa przemysłowa była rozbudowywana także za ulicą Półłanki. Przy ul. Nad Drwiną powstała wówczas "Fabryka Domów" produkująca prefabrykowane ściany i inne elementy tzw. "wielkiej płyty" z której budowano wówczas głównie bloki mieszkalne. Poza Fabryką Domów bocznice posiadał także oddział Krakowskiej Fabryki Kabli przy ul. Złocieniowej oraz magazyny przy ul. Nad Drwiną.
 |
| Widok na wschodnią część stacji towarowej Prokocim. Od lewej widoczna hala wagonowni i wieża do nawęglania parowozów lokomotywowni Prokocim Dalej charakterystyczne hale Kolejowych Zakładów nawierzchniowych, tuż za nimi silosy cementowe Fabryki Domów. Fotografia: fotopolska.eu |
* * *
Na koniec zapraszam na film z przejazdu pociagu z Krakowa do Tarnowa w maju 2016 roku a zatem jeszcze przed modernizacją linii średnicowej.
Widoczne interesujące obiekty:
- 3:06 - stary most blachownicowy
- 3:20 - przebudowa przystanku "Kraków-Zabłocie"
- 4:09 - budowa łacznicy do Skawiny
- 8:00 - wiadukt magistrali towarowej
- 8:16 - linia ze Skawiny (jeszcze dwutorowa)
- 10:33 - bocznica do Fabryki Kabli
- 11:15 - bocznica sortowni Poczty Polskiej
- 11:54 - tory do lokomotywowni Płaszów
- 12:32 - rampa przed ul. Morawińskiego
- 13:04 - przystanek osobowy "Kraków-Prokocim"
- 15:07 - linia do Wieliczki
- 15:33 - stacja "Kraków-Bieżanów" z kładką
- 17:27 - niedokończony wiadukt do zmiany ruchu na lewostronny
- 24:15 - bezkolizyjny węzeł na połączeniu z linia do Nowej Huty
- 35:08 - stacja "Kłaj" i bocznica wojskowa
