Kolej Kocmyrzowska przyczyniła się do rozwoju przemysłu. Wiele nowych zakładów przemysłowych zostało zlokalizowanych właśnie wzdłuż jej trasy z uwagi na łatwość budowy bocznic. Wiele z nich obsługiwała stacja "Grzegórzki" ale następna - "Dąbie Piaski" jej nie ustępowała.
* * *
Po minięciu ulicy Grzegórzeckiej linia Kolei Kocmyrzowskiej biegła wzdłuż ulicy Fabrycznej aż do ulicy Mogilskiej. Nazwa tej ulicy - Fabryczna – została nadana później, od mnogości założonych tutaj fabryk. Przy ulicy tej zlokalizowana była stacja kolei Kocmyrzowskiej "Dąbie Piaski", która od 1924 roku nazywała się "Kraków-Dąbie". Właśnie z tej stacji wychodziło większość bocznic w rejonie ale niektóre zaczynały się już wcześniej.
7. Bocznice przed stacją "Dąbie"
Na wysokości przecięcia "Kocmyrzowki” z obecną al. Pokoju zaczynała się krótka bocznica obsługująca zlokalizowaną przy tej ulicy (a później przy al Pokoju 29) Fabrykę maszyn i odlewnię żelaza (należącą do fabryki Zieleniewskiego). Pojedynczy tor bocznicowy wbiegał od strony stacji Dąbie. Bocznica ta została zlikwidowana po II wojnie w związku z planami budowy ulicy Nowogrzegórzeckiej. Ostatecznie aleja ta omijała zakład, który zlikwidowano dopiero w latach 70-tych, ale ten bocznicy już wówczas nie posiadał.
 |
Fragment planu Krakowa z 1944: 1. Stacja "Kraków-Dąbie" 2. Bocznica Fabryki maszyn i odlewni żelaza 3. Bocznica Domu Składowego 4. Bocznica Fabryki Spodium 5. Bocznica Państwowego Monopolu Spirytusowego 6. Łącznica z koleją obwodową (zlikwidowana ok. 1949 roku) 7. Bocznica łuszczarni ryżu na Wieczystej |
Tuż za bocznicą szlakową do odlewni znajdowała się druga, skierowana w przeciwnym kierunku bocznica należąca do magazynów przedsiębiorstwa "Wolny Dom Składowy S.A.". Działalność tej firmy polegała na magazynowaniu towarów należących do innych przedsiębiorców ich odbioru oraz spedycji kolejowej oraz pośredniczeniu w odprawie celnej. "Wolny Dom Składowy S.A." został zlikwidowany w 1932 roku a ich magazyny przy ul. Cystersów 21 wraz z bocznicą zostały przejęte przez przedsiębiorstwo państwowe "Polska Poczta Telegraf i Telefon" gdzie funkcjonowała sortownia poczty.
 |
| Ogłoszenie prasowe "Wolnego Domu Składowego S.A." z 1925 roku |
Po II wojnie światowej bocznica została wydłużona na sąsiednią działkę gdzie funkcjonowała Ekspedycja Towarowa przedsiębiorstwa Państwowa Komunikacja Samochodowa (z wjazdem od ul. Francesco Nullo). Bocznice te zostały zlikwidowane z końcem lat 60-tych XX w. wraz z likwidacją tego odcinka kolei kocmyrzowskiej. Zmieniono wówczas przebieg ulicy Cystersów na biegnący prosto na południe - dzięki likwidacji przejazdu kolejowego. Magazyny nadal stoją - formalnie jeszcze należą do Centrum Logistyki przedsiębiorstwa Poczta Polska S.A. Na terenie bazy PKS wybudowano osiedle mieszkaniowe "Grzegórzki Park".
 |
| Magazyny przy ul. Cystersów pomiędzy którymi poprowadzona była bocznica kolejowa. Kiedyś należały do "Wolnego Domu Składowego S.A.", później do "Polskiej Poczty Telegrafu i Telefonu". |
8. Bocznice na południe od stacji Dąbie
Stacja Kraków Dąbie posiadała pierwotnie 3 tory stacyjne, ilość tę zwiększono później do 4, wraz ze zwiększeniem się ruchu towarowego związanego z obsługą coraz liczniejszych bocznic. Budynek stacji Dąbie został zbudowany wg. standardowego austriackiego projektu budynków dworcowych średniej wielkości dla kolei lokalnych. W odróżnieniu od innych obiektów stacyjnych "Kocmyrzówki" przetrwał on do chwili obecnej niemal w pierwotnej formie, chociaż od ponad 50 lat nie jest już budynkiem dworcowym a mieszkalnym. Od prawie 20 lat nie ma tu już torów, z wyjątkiem tych które zachowały się wkomponowane w nawierzchnię ulicy Fabrycznej.
 |
| Na pierwszym planie ulica Fabryczna oraz relikty bocznicy prowadzącej kiedyś do fabryki Spodium (później "Madro"). Na drugim planie budynek dawnej stacji "Kraków Dąbie". W głębi zabudowania Krakowskich Zakładów Odlewniczych "ZREMB". |
Z początkiem XX wieku na zakręcie ulicy Fabrycznej mieściła się cegielnia a tuż za nią powstała w 1898 roku "Fabryka parowa mąki kościanej i spodium В. Schonberga i Frankla w Krakowie". Przetwarzała ona odpadki zwierzęce wytwarzając z nich spodium (palone kości stosowane m.in. jako nawóz), mączkę kostną, klej stolarski, łój itp. Od 1922 roku zakład ten nazywał się "Polskie Zakłady Chemiczne S.A." gdzie produkowano m.in. sacharynę ale także środki do ochrony i konserwacji konstrukcji metalowych.
 |
| Fragment mapy Twierdzy Kraków z 1904 roku. Linia Kolei Kocmyrzowskiej pomiędzy ulicami Grzegórzecką i Mogilską W centrum Stacja Dąbie i jedyna odchodząca od niej bocznica do Fabryki Spodium |
W 1947 roku została powołana Centrala Maszyn Drogowych "Madro". Jej celem było prowadzenie warsztatów remontujących maszyny i urządzenia dla drogownictwa. Zajęła ona tereny dawnej cegielni i fabryki chemicznej wzdłuż ulicy Fabrycznej wraz z bocznicą kolejową, którą przedłużono i rozbudowano. Od 1953 roku następowała bowiem zmiana profilu przedsiębiorstwa z remontowego na produkcyjny. Fabryki przedsiębiorstwa "Madro" (nie tylko w Krakowie) produkowały szereg maszyn i urządzeń do budowy i naprawy dróg kołowych (produkcja kruszyw, mas asfaltowych, układania nawierzchni z asfaltu lanego, dróg kolejowych (podbijarki, suwnie bramowe) oraz innych maszyn z tej branży (agregaty prądotwórcze, szczotki samojezdne, pługi odśnieżne).
 |
| Po lewej zabudowania firmy "Madro" przy ul. Fabrycznej 5a w 2006 roku. Na pierwszym planie charakterystyczna brukowana bocznica fabryki, w głębi Centrum Logistyczne Poczty Polskiej przy ul Cystersów 21. Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
W skład Wielozakładowego Przedsiębiorstwo Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych MADRO wchodziły zakłady produkcyjne w Krakowie, Wrocławiu, Pabianicach, Poznaniu i Białymstoku. Zarząd Zakładów Madro znajdował się w Krakowie, a sprzedaż zagraniczną swoich produktów prowadził za pomocą Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Bumar. W 1990 roku poszczególne oddziały przedsiębiorstwa uzyskały samodzielność prawną. Krakowska fabryka po prywatyzacji przyjęła nazwę Madro Kraków Sp. z o.o.
 |
| Widok przez bramę kolejową na teren firmy "Madro" w 2006 roku Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
W 2007 roku firma "Madro" została przeniesiona do Niepołomic a jej zabudowania przy ulicy Fabrycznej wyburzono rok później. Przez kilka lat posesja pozostawała pusta ale w 2016 roku rozpoczęto tam budowę osiedla mieszkaniowego "Art City".
 |
| Zabudowania osiedla "Art City". Na pierwszym planie relikty bocznicy kolejowej, która kiedyś prowadziła do fabryki Spodium... |
Z początkiem XX wieku zakładano iż zużycie gazu w Krakowie spadnie na rzecz energii elektrycznej. Prognozy te nie sprawdziły się. Wręcz przeciwnie wraz z powiększaniem się miasta, zwłaszcza po 1910 roku, zużycie gazu znacznie wzrosło. Temu wzrostowi nie mogła podołać gazownia zlokalizowana na Kazimierzu. W 1911 roku podjęto decyzję o budowie nowej gazowni na Dąbiu, obok dawnej fabryki Spodium. Na pozyskanym terenie rozpoczęto przygotowania do budowy od... bocznicy kolejowej. Jednak rozpoczęcie prac budowlanych przerwał wybuch wojny w 1914 roku. Przy ulicy Fabrycznej 25 powstał jedynie budynek mieszkalny dla pracowników gazowni. Po wojnie nie podjęto budowy gazowni. Zwiększenie produkcji gazu uzyskano poprzez budowę nowoczesnej piecowni przy ul. Gazowej.
 |
| Brama kolejowa (podwójna) destylarni "Polmos" w 2006 roku Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
W 1928 roku przy ulicy Fabrycznej 13-15 rozpoczęto budowę "Państwowej Wytwórni Wódek nr. 11 w Dąbiu pod Krakowem" należącej do Państwowego Monopolu Spirytusowego. Zabudowania powstały w miejscu niedoszłej gazowni na Dąbiu. Główne budynki fabryczne (hala produkcyjna i magazyn) zostały zbudowane po obu stronach rozbudowanej do trzech równoległych torów bocznicy kolejowej. Fabrykę uruchomiono w 1931 roku zatrudniając 555 osób. Produkcję podtrzymano a nawet zwiększono podczas II wojny światowej. W okresie PRL zakład był modernizowany i rozbudowywany funkcjonując w ramach Centralnego Zarządu Przemysłu Spirytusowego a od 1972 roku Państwowego Przedsiębiorstwa Przemysłu Spirytusowego "Polmos".
 |
| Bocznice dawnej fabryki Polmos w 2010 roku. Widok z terenu fabryki w kierunku bramy kolejowej. Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
Po 1989 roku wszystkie zakłady wchodzące w skład "Polmos" uzyskały niezależność. W 2002 roku Destylarnia "Polmos" w Krakowie S.A. została sprzedana grupie Belvedere (późniejszy Sobieski). W 2010 roku produkcja została wstrzymana a wyposażenie przeniesione do Polmosu Łańcut. Od tej pory budynki były wynajmowane pod działalność innych firm. W 2018 roku rozpoczęto wyburzanie obiektów fabrycznych i budowę w ich miejscu kompleksu biurowo-usługowo-mieszkalnego o nazwie "Fabryczna City".
 |
| "Fabryczna 13" - kompleks usługowo–rekreacyjny w odrestaurowanych budynkach dawnej Destylarni Polmos. Bocznica znajdowała się pomiędzy tymi budynkami. |
9. Bocznice na północ od stacji Dąbie
Nieopodal Stacji Dąbie - przy ulicy Cystersów 16 - w 1923 roku powstała Wytwórnia Sygnałów i Urządzeń Kolejowych S.A. Fabryka ta wytwarzała mechaniczne urządzenia, służące bezpieczeństwu ruchu kolejowego, później także wagi wagonowe i magazynowe oraz części do wind elektrycznych. Była jednym z większych pracodawców - w 1938 roku w fabryce pracowało 372 pracowników na dwie zmiany. Na teren fabryki wprowadzono bocznicę kolejową w dość nietypowy sposób. Od stacji Dąbie wybiegała ona z zachodniej głowicy na wschód do ustawionej obrotnicy, od której tor bocznicowy fabryki był skierowany ponownie na zachód. W 1946 roku fabryka została znacjonalizowana a w 1953 roku przejęta przez sąsiednią Fabrykę Maszyn Odlewniczych w Krakowie.
 |
Mapa bocznic stacji Dąbie w latach 60-tych 1. Linia kolejowa w kierunku stacji "Kraków Grzegórzki" 2. Fabryka maszyn i odlewnia (już bez bocznicy) 3. Bocznica Poczty Polskiej 4. Bocznica PKS 5. Bocznica fabryki "Madro" 6. Bocznica Destylarni "Polmos" 7. Stacja "Kraków Dąbie" 8. Bocznica Fabryki Maszyn Odlewniczych 9. Druga bocznica Fabryki Maszyn Odlewniczych 10. Bocznica "ZREMB" 11. Bocznice Jednostki Wojskowej 12. Linia kolejowa w kierunku stacji "Kraków Czyżyny" |
W 1918 roku przy ulicy Mogilskiej 71 powstała Odlewnia Żelaza Władysława Klimka. Początkowo była to mała firma prowadzona na własnej posesji wykorzystująca jako surowiec złom pochodzący z punktu skupu działającego przy pobliskiej stacji kolejowej Kraków-Dąbie. Z końcem lat 30-tych firma zatrudniała już 98 pracowników. Oprócz odlewów zajmowała się też remontami i produkcją maszyn rolniczych. Odlewnia posiadała bocznicę poprowadzoną od obrotnicy bocznicy Wytwórnia Sygnałów i Urządzeń Kolejowych. Po II wojnie światowej z uwagi na planowaną nacjonalizację fabryk powyżej 50 pracowników właściciel strategicznie podzielił zakład na dwie części: "Władysław Klimek - Odlewnia Żeliwa i Metali" oraz "Siła" Obróbka i Montaż Maszyn Sp. z o.o.
 |
| Brama na teren Krakowskie Zakłady Odlewnicze ZREMB S.A. Widok od strony ulicy Mogilskiej |
Nie uchroniło to fabryk przed przejęciem przez państwo. Firma "Siła" została połączona z dawną Wytwórnia Sygnałów i Urządzeń Kolejowych tworząc Fabrykę Maszyn Odlewniczych w Krakowie. Na jej teren wprowadzono nową bocznicę kolejową, przecinającą prostopadle poprzednią, której użytkowania z czasem zaprzestano. Odlewnia funkcjonowała jako "Zakład Produkcji Części Zamiennych Nr 2" a później stała się jednym z oddziałów przedsiębiorstwa ZREMB (Zakłady REmontu Maszyn Budowlanych). W 1999 roku Fabrykę Maszyn Odlewniczych ogłosiła upadłość, jej budynki wyburzono i stopniowo powstała tam zabudowa mieszkaniowa (m.in Osiedle Złota Brama). Sprywatyzowane jako Krakowskie Zakłady Odlewnicze ZREMB S.A. funkcjonowały do 2015 roku. Obecnie ich obiekty są wyburzone a teren ma być zabudowany blokami mieszkalnymi w najbliższym czasie...
 |
| Pociąg na stacji Dąbie, w głębi zabudowania fabryki ZREMB. Wizualizacja scenariusza gry Open Rails (lata 60-te) Kadr z filmu: https://www.youtube.com/watch?v=-2P63bJOlFc |
Za stacją Dąbie, tuż obok toru w stronę Kocmyrzowa, na posesji ul. Mogilska 85 do dziś mieści się jednostka Wojska Polskiego. W okresie międzywojennym mieścił się tam m.in. magazyn umundurowania. Obecnie jest to Rejonowy Zarząd Infrastruktury Wojska Polskiego. Na teren tej jednostki były wprowadzone ze stacji Dąbie aż dwie bocznice kolejowe w formie pojedynczych torów.
 |
| Miejsce gdzie kiedyś przebiegał tor kolei kocmyrzowskiej. Po 1972 roku, kiedy rozebrano odcinek do stacji Czyżyny stał tu kozioł oporowy. Po prawej stronie zabudowania Jednostki Wojskowej. |
Za stacją Dąbie linia kolei Kocmyrzowskiej docierała do ul Mogilskiej, po jej przecięciu pokonywała jeszcze osobnym mostem rzekę Prądnik a dalej wzdłuż traktu Mogilskiego biegła do kolejnej stacji – Czyżyn. W 1942 roku Niemcy zbudowali obwodnicę kolejową przebiegającą w poprzek ul. Mogilskiej wysokim nasypem. W nasypie tym znajdował się wiadukt wspólny dla drogi i kolei. W 1949 roku, kiedy rozpoczęto budowę Kombinatu Metalurgicznego i miasta Nowa Huta zaplanowano połączenie go z Krakowa szeroką aleją (nazwaną później Planu Sześcioletniego a obecnie Jana Pawła II). Pomiędzy dwoma szerokimi jezdniami miała biec linia tramwajowa a tor kolei kocmyrzowskiej poboczem. Aby zrobić miejsce dla tramwajów zbudowano nowy szeroki, wspólny dla samochodów, tramwajów i pociągów most nad Prądnikiem, poszerzono również wiadukt obwodnicy kolejowej.
 |
| Wiadukt małej obwodnicy kolejowej nad ul. Mogilską Tor kolei kocmyrzowskiej biegł w miejscu ścieżki rowerowej, a tuż za wiaduktem skręcał w lewo kierując się do stacji Dąbie... |
Jeszcze w latach 30-tych XX w. rozważano wykorzystanie odcinka kolei kocmyrzowskiej pomiędzy ulicą Grzegórzecką i Mogilską dla poprowadzenia ruchu tramwajowego. Ale to były prace studialne - tramwaju nie było wówczas ani na Grzegórzeckiej ani na Mogilskiej. Tramwaj na ul. Mogilskiej i dalej na al. Planu Sześcioletniego (obecnie Jana Pawła II) pojawił się dopiero w 1952 roku. Wcześniej bo w 1948 roku tramwaj dotarł na ulicę Grzegórzecką, przed bramę dawnej fabryki Zieleniewskiego. W 1966 roku przeniesiono go stamtąd na budowaną ulicę Nowogrzegorzecką, gdzie kończył bieg bieg na wysokości ul Fabrycznej. Kontynuację tej strategicznej inwestycji - alternatywnego połączenia Krakowa z Nowa hutą - blokowała linia Kolei Kocmyrzowskiej ale przede wszystkim wąski wiadukt kolei obwodowej nad ulicą Grzegórzeczką.
 |
| Szeroki wiadukt nad Aleją Pokoju Na lewo Płaszów i Grzegórzki, na prawo Olsza i Dąbie. Na nasypie znajdowała się też murowana nastawnia posterunku odgałęźnego "Nadwiśle". |
W latach 1969-1973 stacja Dąbie (podobnie jak Stacja Grzegórzki) wraz z obsługiwanymi przez nią bocznicami została odcięta od reszty trasy zyskując nowe połączenie z posterunkiem Nadwiśle na linii obwodowej. Odtąd ta część dawnej kolei kocmyrzowskiej nosiła nazwę Zespół Bocznic Kraków Dąbie oraz nowy numer LK946. Ruch manewrowy pomiędzy dawnymi stacjami Grzegórzki i Dąbie był możliwy poprzez posterunek Nadwiśle i szeroki wiadukt nad Aleją Pokoju ukończony już w 1967 roku. W tym samycm roku tramwaj zaczął jeździć nową trasą przez Al. Pokoju i dalej aż do pętli Wzgórza Krzesławickie, wykorzystując na dalszym odcinku wiadukty kolei kocmyrzowskiej (o których będzie jeszcze w następnych odcinkach).
 |
| Rozbiórka toru prowadzącego do Stacji Dąbie z małej obwodnicy w 2006 roku. Z prawej strony budynek mieszkalny kierownictwa Państwowej Wytwórni Wódek przy ul Fabrycznej 15. Fotografia: Bartłomiej Filous (fotopolska.eu) |
W połowie lat 90-tych nastąpił znaczny spadek ruchu bocznicowego. Po 10 latach bez pociągów na stacji Dąbie w 2006 roku rozebrano zbędny już układ torowy.
* * *
Kolejny odcinek i kolejny film ze scenariusza gry Open Rails p.t. "Obsługa bocznicy Monopolu Spirytusowego" W 24:25 minucie widoczne blokowanie przejazdu przez ulicę Mogilską przez manewrujący pociąg towarowy obsługiwany małą lokomotywą SM03:
