Już w 1835 roku powstał plan budowy kolei z Wiednia do Bochni i Wieliczki, skąd zamierzono wozić eksploatowaną tam sól. Projektowana linia miała biec przez Ostrawę, Oświęcim i Podgórze - omijając Kraków, który wówczas do Austrii nie należał (Rzeczpospolita Krakowska). Budowa tej kolei przebiegała ze sporymi opóźnieniami - dopiero w 1847 dotarła do Bogumina na granicy Pruskiej. Zatem po 1846 roku, kiedy przejęto terytorium Krakowa wraz z powstającą tam Koleją Krakowsko-Górnośląską, jedyne połączenie kolejowe Krakowa biegło przez Mysłowice w Prusach. Dopiero w 1855 roku powstało skorygowane połączenie z Bogumina przez Oświęcim do Trzebini. Nie zrezygnowano jednak z budowy bocznic do kopalni soli w Wieliczce i Bochni.
* * *
15. Linia do Wieliczki
Kolej Galicyjska im. Karola Ludwika została uruchomiona na odcinku z Krakowa do Dębicy w lutym 1856 roku, a już w styczniu następnego roku funkcjonowała jej odnoga prowadząca z Bierzanowa (ówczesna pisownia) do Wieliczki. Węzłowa stacja w Bieżanowie była pierwszym postojem pociągów za Krakowem na linii w kierunku do Lwowa. Linia była wówczas jednotorowa, na stacji Bierzanów znajdowały się 3 tory, zatem zapewniała ona nie tylko mijankę ale również odstawienie składu. Sam budynek stacji jest bodaj jedynym w Krakowie budynkiem stacyjnym który zachował się do naszych czasów w pierwotnej formie (chociaż obecnie jest w opłakanym stanie).
 |
| Budynek dworca Bierzanów w 1867 roku - widok od strony torów szlakowych Ilustracja: bazakolejowa.pl Autor: J. Eder |
Budynek stacji Bieżanów stoi przy linii głównej wschód-zachód wewnątrz trójkąta torowego, który tworzy odgałęzienie na południe do Wieliczki. Dzięki temu trójkątowi można było do Wieliczki jechać bez zmiany kierunku zarówno od wchodu jak i od zachodu z linii głównej. Skomplikowało to jednak układ peronowy stacji - pociągi z Krakowa do Wieliczki zatrzymują się za odgałęzieniem w innym miejscu niż te jadące z Krakowa na wschód. Łącznica pozwalająca na prowadzenie ruchu z Wieliczki na wschód została rozebrana podczas modernizacji kolei w czasie II wojny światowej.
 |
| Mapa katastralna Bieżanowa z 1847 roku z zaznaczonym przebiegiem projektowanych linii kolejowych, zabudowań stacji w Bieżanowie i drogi do niej prowadzącej. Ilustracja: ANK sygn. K Krak 33 |
Linia kolejowa z Bieżanowa do Wieliczki liczyła 4,5 km (po późniejszym przedłużeniu do stacji "Wieliczka Rynek" 5,34 km). Biegła ona wzdłuż rzeki Serafy omijając łukiem wzgórze Kaim. Pierwotnie na linii tej nie było żadnych przystanków. Dopiero w 1932 roku powstał pasażerski przystanek Kraków-Drożdżownia, a po remoncie w 2012 roku powstał też przystanek Wieliczka-Bogucice.
 |
| Przejazd kolejowy obok przystanku "Kraków-Drożdżownia" - widoczny dawny domek dróżnika. Na przeciwko znajdował się wybudowany w latach 60-tych modernistyczny pawilon kolejowy, który wyburzono w 2015 roku budując na jego miejscu parking. |
Linia kolejowa kończyła się pierwotnie stacją Wieliczka (obecnie "Wieliczka Park") przy której znajdował się peron pasażerski oraz tory stacyjne kończące się obrotnicą do nawracania parowozów. Przed i za budynkiem dworcowym powstały także inne zabudowania (m.in. magazyny) służące eksploatacji kolei. Końcowy odcinek tej linii obsługiwał też skład solny - obecnie "Hotel Turówka". Początkowo do Wieliczki z Krakowa docierały dwa pociągi pasażerskie dziennie, później trzy, dopiero od lat 30-tych XX w. częstotliwość kursowania znacznie zwiększono. Oprócz mieszkańców stale zwiększającą się grupą pasażerów byli turyści - wielicka kopalnia soli pod zarządem austriackim od połowy XIX wieku prowadziła regularny ruch turystyczny.
 |
| Budynek dworca w Wieliczce w 1904 roku Ilustracja: bazakolejowa.pl Fot. M.Gold |
W 1908 roku powstał projekt przedłużenia linii z Wieliczki przez Dobczyce, Myślenice, Pcim aż do Mszany i połączenia z koleją transwersalną. Z uwagi na obiekcje ze strony zarządu Wielickiej Saliny nowa linia miała odgałęziać się już przez stacją Wieliczka, tak aby ominąć tereny kopalni. Realizacja tej inwestycji miał się rozpocząć latem 1914 roku ale nie doszła do skutku z uwagi na wojnę a po niej były inne priorytety...
 |
| Projekt przebudowy stacji Wieliczka. Na czerwono oznaczono przebieg nowych torów do Mszany. Widoczne bocznice - nie tylko do kopalni ale także na północ do cegielni oraz do magazynów przy ul. Dembowskiego |
Jednak podstawowym powodem budowy linii kolejowej do Wieliczki była chęć ułatwienia eksploatacji i wywozu eksploatowanej soli. Stąd od stacji Wieliczka odchodziły liczne bocznice do poszczególnych szybów kopalni. Bocznica ta odchodziła łukiem aby przebiec wiaduktem nad ulicą Dembowskiego na teren kopalni. Od 1864 roku głównym szybem eksploatacyjnym kopalni stał się Szyb Cesarzowej Elżbiety (obecnie Szyb św. Kingi) przy którym funkcjonowała wyciąg napędzany maszyną parową. Bocznica tego szybu znajdowała się pomiędzy samym szybem a budynkiem tzw. młyna solnego, gdzie znajdowały się urządzenia do sortowania i workowania soli.
 |
| Bocznice prowadzące do Szybu św. Kingi ok. 1908 roku Ilustracja: fotopolska.eu |
Do budynku Szybu św. Kingi dobudowano budynek warsztatów i parowozowni gdzie m.in. stacjonowały lokomotywy obsługujące bocznice kopalni. Szerokim łukiem okrążała zabudowania Szybu Św. Kingi bocznica prowadząca na południowy zachód do szybu Kościuszko. Szyb ten słuzy do wentylowania kopalni ale był też wykorzystywany do podsadzkowania czyli zasypywania wyeksploatowanych wyrobisk podziemnych. Bocznica prowadząca do szybu Kościuszko była jedną z najdłużej eksploatowanych - aż do 1999 roku.
 |
| Parowóz-eksponat TKp "Śląsk" na nasypie dawnej bocznicy prowadzącej do szybu Kościuszko. Lokomotywy tego typu obsługiwała wielickie bocznice w latach 1957-1980. |
Eksploatowana w XIX wieku sól w formie rumoszu zawierała sporo zanieczyszczeń które można było usunąć w procesie tzw. warzenia. Był to jednak proces energochłonny. W 1913 roku uruchomiono przy wielickiej kopalni nowoczesną energooszczędną warzelnię próżniową. Przy kopalni powstała również elektrownia a do zaopatrywania jej w opał służyła osobna bocznica.
 |
| Warzelnia soli w 1916 roku. Na pierwszym planie widoczne tory bocznicy prowadzącej do szybu Kingi. Ilustracja: fotopolska.eu |
Układ bocznicowy wielickiej kopalni zlikwidowano fizycznie w 2005 roku ale jego ślady są czytelne w terenie, można go też prześledzić na mapach. Ciekawostką była kolej linowa (funkcjonująca do lat 50-tych XX w.) która służyła do transportu piasku podsadzkowego do szybu "Górsko" kopalni.
 |
Fragment mapy topograficznej z 1944 roku: 1. Stacja "Wieliczka" (obecnie "Wieliczka Park") 2. Cegielnia (bocznica do niej nie została zaznaczona) 3. Bocznice do magazynów przy ul. Dembowskiego 4. Bocznica do Cesarza Franciszka Józefa (obecnie Regis) 5. Bocznica Szybu Cesarzowej Elżbiety (obecnie Św. Kingi) 6. Bocznica warzelni soli 7. Bocznica do Szybu Kościuszko 8. Piaskowa kolej linowa do Szybu Górsko Źródło: maps.mapywig.org |
Oprócz bocznic prowadzących do kopalni istniały też inne bocznice prowadzące do składów i magazynów zlokalizowanych przy ul. Dembowskiego (również przechodzących prze tę ulicę) oraz do cegielni znajdującej się z drugiej strony stacji.
 |
| Parking zbudowany na miejscu dawnej równi stacyjnej "Wieliczka" Z lewej strony tor dawny bocznicowy magazynów, z prawej nowy peron stacji "Wieliczka Park" i komin - jedyny pozostałość cegielni. |
Najstarsza bocznica prowadziła aż na Dolny Rynek - do Szybu Cesarza Franciszka Józefa (obecnie Regis). Szyb ten zakończył eksploatację w połowie lat 20-tych XX wieku ale dawna bocznica znalazła nowe zastosowanie. Zbudowano przy niej przystanek pasażerski "Wieliczka-Rynek" do którego pociągi jeździły od 1927 roku. Przy przystanku zbudowano także tor obiegowy pozwalający na oblot składu przez lokomotywę.
 |
| Wagony kolejowe na bocznicy prowadzącej do szybu Cesarza Franciszka Józefa (obecnie Regis) Fotografia: W. Gargula z lat 20-tych XX w. |
Linia do Wieliczki była swoistym poligonem - testowano tutaj rozmaite rodzaje trakcji: akumulatorowe (wagony "Wittfelda"), parowe oraz spalinowe wagony motorowe. Przystanek Wieliczka Rynek dzięki dogodnej lokalizacji znacznie poprawiającej dostępność spowodowała że połączenia kolejowe z Wieliczki do Krakowa były bardzo popularne, pokonując konkurencję autobusową.
 |
| Przystanek Wieliczka Rynek powstały w 1927 roku ze skrócenia bocznicy do szybu Regis. Ilustracja: bazakolejowa.pl |
Nowy rozdział nastąpił w 1960 roku wraz z elektryfikacją linii do Wieliczki, kiedy zaczęły kursować Elektryczne Zespoły Trakcyjne. Przebudowano wówczas układ torowy stacji Wieliczka - zbudowano wyspowy peron umożliwiający mijanie się pociągów. Do peronu tego doprowadzono od budynku stacyjnego kładkę. W późniejszym okresie zlikwidowano też tor obiegowy na przystanku Wieliczka Rynek - zbędny dla dwukierunkowych pociągów EZT.
 |
Mapa Wieliczki z lat 60-tych 1. Peron przystanku "Wieliczka Rynek" 2. Peron pasażerski stacji "Wieliczka" 3. Tory zestawcze i bocznice magazynów przy stacji Wieliczka 4. Bocznica do szybu Św. Kingi 5. Bocznica do Warzelni i elektrociepłowni 6. Bocznica do Szybu Kościuszki 7. Bocznica do cegielni 8. Wyrobisko cegielni zamienione w latach 80-tych na plac ładunkowy z bocznicą |
W latach 80-tych tor wyciągowy bocznicy cegielni wydłużono do placu ładunkowego, utworzono nieopodal na dawnym wyrobisku. Plac ten był wykorzystywany do przeładowywania urządzeń do budowanej w Dobczycach zapory, elektrowni wodnej oraz ujęcia wody dla Krakowa. Później plac ten był wykorzystywany m.in. jako skład węgla.
 |
| Dawny plac ładunkowy przy stacji Wieliczka, obecnie użytkowany przez szkołę jazdy. Tor bocznicowy istnieje ale został odcięty kozłem oporowym. |
W 1992 roku w kopalni miała miejsce poważna awaria. Na skutek niekontrolowanego napływu wód nastąpiło osuniecie się gruntu na powierzchni i w konsekwencji poważne uszkodzenie torowiska na odcinku pomiędzy stacjami Wieliczka i Wieliczka Rynek. Odtąd pociągi dojeżdżały tylko do stacji Wieliczka a to spowodowało znaczny spadek frekwencji w pociągach - podróżni wybierali busy.
 |
| Na pierwszym planie linia z przystanku Wieliczka Rynek (lewo) do stacji Wieliczka (prawo) Na drugim planie bocznica prowadzaca na tereny kopalni. W głębi budynki warzelni i kotłowni (dwie charakterysztyczne żółte wieże chłodnicze) w 1992 roku Kadr z filmu: Wieliczka po katastrofie w poprzeczni "Mina" |
Skutki katastrofy były poważne. Ich konsekwencją była decyzja o zaprzestaniu przemysłowej eksploatacji kopalni w 1996 roku. Przeprowadzono zasypanie większości nieużywanych wyrobisk podziemnych oraz wyburzenie zbędnych obiektów kopalni na powierzchni. Na ich miejscu zbudowano parking oraz tężnię solankową. Odbudowa toru do stacji Wieliczka Rynek była możliwa po ustabilizowaniu górotworu co nastąpiło dopiero w 2000 roku i w 2001 roku pociągi znów powróciły na szlak po kilkuletniej przerwie.
 |
| Wyremontowany dworzec Wieliczka Park oraz wyeksponowane odcięte dawne tory stacyjne. |
W 2012 roku połączenie znów zamknięto na czas kompleksowego remontu odcinka Bieżanów-Wieliczka Rynek. Zlikwidowano wówczas już zbędne tory zestawcze na stacji Wieliczka (po remoncie Wieliczka Park) a w ich miejscu utworzono parking Park&Ride. Skrócono też linię przenosząc końcowy przystanek (nazwany Wieliczka Rynek Kopalnia) przed przejazd z ulicą Mickiewicza. Od 2017 roku funkcjonuje połączenie z Wieliczki do lotniska Balice jako SKA1 obsługiwane przez nowo powołaną spółkę Koleje Małopolskie. Połączenie to cieszy się coraz większą popularnością, niestety jej przepustowość jest zbyt niska co jest konsekwencją oszczędności popełnionych podczas remontów. W odróżnieniu od odcinka na lotnisko linia Bieżanów - Wieliczka pozostała po przebudowie jednotorowa co uniemożliwia zwiększenie taktu pociągów. Nie można jednak zwiększyć długości pociągów gdyż z kolei odcinek do Balic ma zbyt krótkie perony...
* * *
Na koniec film prezentujący przejazd pociągu linii SKA1 na trasie z Lotniska do Wieliczki w 2017 roku. (podczas remontu linii średnicowej).
Obiekty opisywane w tej części:
- 30:45 - Rozwidlenie przed stacją Kraków Bieżanów
- 31:28 - Przystanek Kraków Bieżanów
- 33:00 - Przystanek Kraków Bieżanów Drożdżownia
- 35:10 - Przystanek Wieliczka Bogucice
- 37:18 – wjazd na stację Wieliczka (obecnie Wieliczka Park) – odcięte tory widoczne po prawej stronie
- 38:16 – wyjazd ze stacji Wieliczka – p[o lewej widoczny kozioł odcinający bocznicę dawnego placu ładunkowego
- 38:41 – relikt nasypu bocznicy do Szybu Św. Kingi -po prawej stronie
- 39:36 – Przystanek Wieliczka Rynek Kopalnia - koniec linii.
