Po 1945 roku w przemyśle zaszły poważne zmiany strukturalne. Większość zakładów została znacjonalizowana oraz skonsolidowana w duże przedsiębiorstwa. Często był to jednak wynik restrukturyzacji przeprowadzonej wcześniej podczas niemieckiej okupacji.
* * *
Jeszcze przed II wojną w strukturze branżowej przemysłu Krakowa dominowała gałąź metalowo-maszynowa. Było w niej zatrudnione 23,5% ogółu pracowników przemysłowych - tyle samo co w branży spożywczej. Podczas okupacji niemieckiej przemysł ten znalazł się pod szczególnym rygorem związanym z podporządkowaniem gospodarki celom wojennym. Powołany już w styczniu 1940 roku Urząd Gospodarowania Żelazem i Stalą kontrolował obrót zarówno surowców jak i gotowych wyrobów metalowych. Wprowadzono reglamentację surowców, normalizację wyrobów oraz zakaz wytwarzania pewnego asortymentu. Wiele zakładów przestawiono na produkcję wojenną, wprowadzono też zarząd komisaryczny nad przedsiębiorstwami (stworzono stanowisko tzw. Treuhendera), ale docelowo dążono do "germanizacji własności" - oddawania w dzierżawę lub sprzedaży osobom o narodowości niemieckiej. W pierwszym rzędzie dotyczyło to firm należących do ludności żydowskiej.
Stoisko z wyrobami metalowymi na zorganizowanych w grudniu 1940 roku Krakowskich Targach Wzorów Fotografia: NAC
W
1944 roku zbliżający się front wschodni spowodował że zaplanowano
ewakuację większości fabryk. Wywożono nie tylko maszyny czy gotowe
wyroby ale również surowce, a to czego nie udało się zabrać miało zostać
zniszczone. Straty wojenne w skali całego kraju wyniosły 66%. Niemniej
niektóre fabryki jak np. "Zieleniewski" utraciły 90% parku maszynowego.
Jednak średnio w Krakowie straty wyniosły około 40% majątku trwałego, a
ich charakter polegał właśnie na grabieży i dewastacji a nie
zniszczeniach w wyniku działań wojennych. Relatywnie niskie straty
ułatwiły uruchomienie przemysłu Krakowa po wojnie. Jeszcze w 1945 roku
produkcję podjęło 37 zakładów branży metalowo-maszynowej (z istniejących
62). Produkowały one przede wszystkim na potrzeby wojska, ale także dla
zaopatrzenia ludności cywilnej, rolnictwa czy innych branży przemysłu.
Centrala rolnicza dystryktu krakowskiego w 1941 roku ul. Dąbrowskiego 16 Fotografia: podgorze.pl
Nacjonalizacja przemysłu
Akcje
likwidacyjne i komasacyjne przedsiębiorstw w okresie okupacji
spowodowały zmniejszenie ich ilości (w przypadku branży
metalowo-maszynowej o 1/3) a ponadto nastąpiła przebudowa struktury
własnościowej. Trudności w ustaleniu stanu majątkowego były dodatkowym
ułatwieniem dla nowych władz polskich w przejmowaniu przedsiębiorstw na
własność państwa. Dekret o majątkach opuszczonych i porzuconych wydano
już 2 marca 1945 roku. Przywracanie prawa własności dotyczyło jedynie
obiektów zatrudniających poniżej 50 pracowników, przy czym nawet wtedy
zastrzeżono sprawowanie bezpośredniego nadzoru przez państwo nad
przemysłem kluczowym, tj. surowcowym i półfabrykatów. Proces
nacjonalizacji przemysłu zakończył się z końcem lat 40-tych. Niektórzy
przedsiębiorcy uciekali przed nacjonalizacją tworząc spółdzielnie pracy,
spółdzielnie powstawały też w drobnych przedsiębiorstwach porzuconych. Z
powstałych w tym okresie spółdzielni można wymienić:
Spółdzielnia Pracy "Mechanika", ul. Łazarza 13,
Spółdzielnia Pracy Metalowców "Zjednoczenie", ul. Łobzowska 19,
Spółdzielnia Rzemieślnicza "Metalowcy", ul. Jagiellońska 7,
Spółdzielnia Pracy "Metalurgia", Odlewnia Żeliwa i Metali Kolorowych, ul. Ślusarska 4,
Spółdzielnia Rzemieślnicza "Mechaników", ul. Szewska 21,
Spółdzielnia Pracy Okręgowe Warsztaty Samochodowe, ul. Hetmańska 11,
Spółdzielnia Pracy dla Przemysłu i Rękodzieła Metalurgicznego "Metalotechnika", ul. Kącik 9
Ta ostatnia powstała na bazie dawnej fabryki "Dermos" i pełniła funkcję ośrodka rehabilitacji psychicznej dla ocalałych Żydów.
W
zupełnie nową fazę wszedł przemysł w okresie planu sześcioletniego
(1950-1955). Priorytetem stała się intensywna industrializacja, a przede
wszystkim rozwój przemysłu ciężkiego i metalowego. W Krakowie
sztandarową inwestycją była budowa kombinatu metalurgicznego Huta im.
Lenina. Działalność innych fabryk była temu celowi podporządkowana. Stąd
następowały kolejne komasacje i likwidacje fabryk. Przykładem może być
dawna Fabryka Wyrobów Metalowych Stanisława Sulikowskiego z ulicy
Lubelskiej 8. Po wojnie znacjonalizowana funkcjonowała jako Krakowska
Fabryka Wyrobów Metalowych, ale w 1955 roku została przejęta przez
Krakowską Fabrykę Aparatów Pomiarowych, której budynki przejęły z kolei
Krakowskie Zakłady Teletechniczne "Telos". Wspomniane wcześniej obiekty
Centrali rolniczej przy ulicy Dąbrowskiego 16 po wojnie funkcjonowały
jako Spółdzielcze Warsztaty Mechaniczne. W 1955 roku zostały
przekształcone w Krakowskie Zakłady Metalowe "STALIMET", ale i ten
zakład z czasem wcielono w Zakłady Budowy Maszyn i Aparatury im.
Szatkowskiego. W ramach planu 6-letniego w Krakowie stworzono również
kilka nowych, dużych fabryk przemysłu maszynowego.
Fabryka Narzędzi Wiertniczych "Georyt"
Budynki dawnej fabryki Georyt
Przykładem zmiany profilu produkcji
jest Fabryka Gwoździ i Wyrobów Żelaznych "Rydlówka", która po wojnie
została znacjonalizowana i skonsolidowana w ramach zjednoczenia
Krakowskich Fabryk Drutu i Gwoździ. W 1952 roku na jej terenie przy
ulicy Rydlówka 5 powołano Fabrykę Narzędzi Wiertniczych "Georyt".
Fabryka ta od 1958 roku była podległa Zjednoczeniu Przemysłu Maszyn
Górniczych POLMAG. Wraz z innymi przedsiębiorstwami z branży (FAMUR,
FAZOS, TAGOR, RYFAMA) pracowała na rzecz kluczowego wówczas przemysłu
wydobywczego. W fabryce produkowano początkowo górnicze narzędzia
udarowe, później nastąpiła specjalizacja w kierunku hydraulicznych
systemów sterujących i ich elementów do zastosowań przemysłowych.
Asortyment produkowany w fabryce był opracowany m.in. w Instytucie
Techniki Górniczej KOMAG. Jednym ze sztandarowych produktów zjednoczenia
od lat 70-tych były sekcje zmechanizowanej obudowy podporowo-osłonowej.
Obudowy górnicze typu FAZOS-12/28-Oz i GLINIK-08/22-Oz do których armatura poczhodziła z fabryki Georyt Ilustracja: komag.gliwice.pl
Fabryka
posiadała znakomity park maszynowy, m.in. nowoczesne obrabiarki
numeryczne - tokarki i zautomatyzowane centra obróbkowe. Fabryka
prowadziła też szkolenia specjalistyczne dla pracowników-operatorów tych
maszyn. W 1994 roku zakład został przekształcony w jednoosobową spółkę
skarbu państwa - Fabrykę Automatyki i Hydrauliki "Georyt" S.A. Po roku
2000 akcje zostały sprzedane, po wielu perypetiach w 2007 roku resztki
firmy przejął Ponar Wadowice przenosząc tam produkcję. Obecnie obiekty
fabryki przy ulicy Rydlówka są wynajmowane innym firmom.
Ogłoszenie prasowe Fabryki Georyt z lat 70-tych
Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb"
Od
1918 roku przy ulicy Mogilskiej 71 funkcjonowała Odlewnia Żeliwa i
Fabryka Maszyn Władysława Klimka. Aby uniknąć nacjonalizacji po wojnie
właściciel podzielił swoją firmę na dwa mniejsze przedsiębiorstwa
"Władysław Klimek - Odlewnia Żeliwa i Metali" oraz "Siła" Obróbka i
Montaż Maszyn Sp. z o.o. Nie uchroniło to jednak przed przejęciem przez
państwo. Odlewnia została znacjonalizowana w 1949 roku a w 1954 roku
została włączona w skład zjednoczenia ZREMB (Zjednoczenie Remontowe
Maszyn Budowlanych). Nazwę fabryki zmieniono na Krakowskie Zakłady
Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb". Odlewane części
do maszyn budowlanych stanowiły bowiem główną część produkcji.
Wnętrze hali fabryki "Zremb"
W skład zjednoczenia ZREMB należało
ponad 50 fabryk w Polsce. W Krakowie znajdował się również inny zakład
zjednoczenia - Krakowskie Zakłady Napraw Maszyn Budowlanych "Zremb" przy
ul. Stoczniowców 3, przekształcony później w "Zremb" Sp. z o.o. Nazwę
zjednoczenia zmieniono później na "Zremb" Zrzeszenie Mechanizacji
Budownictwa, a w podległych mu fabrykach, oprócz maszyn budowlanych,
produkowano także windy i elementy automatyki budynkowej.
Ekspozycja Zjednoczenia Mechanizacji Budownictwa "Zremb" na targach "Budexpo" w 1980 roku Fotografia: NAC
W
1999 roku zakład przy ulicy Mogilskiej został przekształcony w spółkę
akcyjną i sprywatyzowany jako Krakowskie Zakłady Odlewnicze ZREMB S.A.
Fabryka specjalizowała się w odlewach staliwnych i żeliwnych o wadze do
1500 kg. W 2003 roku wdrożono normę ISO 9001, a w 2006 roku firma
uzyskano certyfikat "Polskiej Odlewni Kwalifikowanej". W 2010 roku
rozpoczęto budowę nowego zakładu produkcyjnego w Nowym Brzesku pod
Krakowem do którego w 2012 roku przeniesiono produkcję. Na terenach
fabryki w Krakowie w 2018 roku rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego.
Niestety okazało się iż firma nie jest w stanie spłacać zaciągniętych
kredytów i w 2015 roku została postawiona w stan likwidacji...
Fabryka Maszyn Odlewniczych
Druga
część dawnej fabryki Władysława Klimka również została znacjonalizowana
a w 1953 roku połączono ją ze zlikwidowaną Wytwórnią Urządzeń i
Sygnałów Kolejowych. Powstała, dysponująca sporym zapleczem, Fabryka
Maszyn Odlewniczych z wjazdem od ulicy Cystersów 16. Fabryka ta, dzięki
bogatemu i zróżnicowanemu parkowi maszynowemu, była w stanie podjąć
niemal każdy rodzaj produkcji - ale oczywiście jego trzon stanowiły
wyspecjalizowane maszyny dla odlewnictwa.
Obiekty produkcyjne firm w 1996: Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb" - Mogilska 71a - po prawej , a po lewej - Fabryka Maszyn Odlewniczych - Cystersów 16.
W
latach 90-tych fabryka została przekształcona w spółkę akcyjną i
sprywatyzowana. Obecnie funkcjonuje pod nazwą KPP FAMO. Firma ma w
ofercie nowe urządzenia ale zajmuje się również modernizacją urządzeń
starych. Po 2000 roku dokonano głębokiej restrukturyzacji oraz
przeniesienia produkcji. Na dawnych terenach fabryki również powstała
zabudowa mieszkaniowa...
Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL - Kraków"
W
latach 50-tych na Krowodrzy rozpoczęto budowę Fabryki Wyrobów
Blaszanych (popularnie zwaną "Blaszanką"). W 1951 roku zadecydowano
jednak o zmianie profilu produkcji - powstała fabryka o nazwie Wytwórnia
Sprzętu Komunikacyjnego. Już przed 1955 rokiem ukształtował się profil
produkcji zakładu - na rzecz przemysłu silnikowego. Produkowano filtry
powietrza, wentylatory, chłodnice rurkowo-płytkowych typu woda-powietrze
i oleje-powietrze. Prowadzono także uboczną produkcję piecyków
łazienkowych czy tokarek zegarmistrzowskich. W latach 1955-60
uruchomiono produkcję części i zespołów do silników lotniczych oraz ich
osprzętu. Opanowano wówczas produkcję części i zespołów z odkuwek i
odlewów ze stopów lekkich, układów zapłonowych oraz układów chłodzenia
oleju. W latach 1960-65 WSK uruchomiła i rozwinęła produkcję
odśrodkowych wirówek oleju, wg licencji szwedzkiej firmy Alfa Laval dla
potrzeb przemysłu okrętowego, odśrodkowych filtrów oleju oraz próbników
wtryskiwaczy do silników wysokoprężnych.
Główny budynek fabryki WSK przy ulicy Wrocławskiej 53 w latach 70-tych.
W
latach 60-tych WSK Kraków została wcielona do Zjednoczenia Przemysłu
Lotniczego i Silnikowego "Delta". W latach 1965-70 uruchomiono produkcję
pomp wody obiegowej wg licencji firmy Henschel (Niemcy) oraz firmy
Leyland (Anglia) dla licencyjnych silników wysokoprężnych. Produkowano
także własnej konstrukcji chłodnice wody i oleju do tych silników.
Podjęto też produkcję agregatów wirówkowych do regeneracji olejów
transformatorowych dla przemysłu energetycznego oraz produkcję chłodnic
oleju i wentylatorów dla śmigłowców. W 1975 roku powstało nowe
zjednoczenie pod nazwą Polskie Zakłady Lotnicze (chodziło o zwiększenie
eksportu, a skrót PZL nawiązywał do dobrej opinii o przedwojennych
Państwowych Zakładach Lotniczych). Krakowska fabryka funkcjonowała odtąd
pod nazwą Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL - Kraków". W 1992
zmieniono formę prawną przedsiębiorstwa i nazwę na WSK "Kraków" S.A.
Tereny fabryki WSK w 1996 roku
Sprywatyzowana fabryka WSK została
włączona do Programu Powszechnej Prywatyzacji, co skończyło się w 2000
roku przejęciem fabryki przez spekulacyjną spółkę KCI S.A. Na terenie
fabryki stworzono Hub pod nazwą KCI - Krakowskie Centrum Inwestycyjne.
Celem było ograniczenie produkcji WSK oraz przeniesienie na jej tereny
innych okrojonych fabryk jak KFAP czy Drukarnia Anczyca. Dzięki temu
odbyło się intratne uwolnienie gruntów po zabudowę. Ostatecznie każdy z
w/w podmiotów został sprzedany a na terenach dawnej fabryki WSK przy
ulicy Wrocławskiej również powstało osiedle mieszkaniowe. Sama WSK
przekształcona w WSK Kraków Sp. z o.o. została przeniesiona do
Zabierzowa i specjalizuje się w produkcji wymienników ciepła. Do
tradycji dawnej WSK odwołuje się też firma "Narzędziownia WSK", która
funkcjonuje przy ulicy Kantorowickiej 400 oferując usługi ostrzenie i
wykonawstwa narzędzi skrawających, obróbki mechanicznej skrawaniem oraz
obróbki cieplnej a także instalacji maszyn i urządzeń.
Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych "Madro"
Przewoźny zespół do suszenia i otaczania kruszywa SOKP-25A produkcji Madro - Kraków Ilustracja: Madro - katalog historyczny
Firma
"Madro" została powołana w 1947 roku Zarządzeniem Ministra Komunikacji
jako Centrala Maszyn Drogowych z siedzibą w Krakowie. Jej celem było
prowadzenie warsztatów remontujących maszyny i urządzenia dla
drogownictwa. Od 1953 roku następowała zmiana profilu przedsiębiorstwa z
remontowego na produkcyjny. Powstał Wydział Konstrukcji przekształcony
później w Centralne Biuro Konstrukcji Maszyn. W skład Wielozakładowego
Przedsiębiorstwo Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych MADRO
wchodziły zakłady produkcyjne w Krakowie, Wrocławiu, Pabianicach,
Poznaniu i Białymstoku. Zarząd Zakładów Madro znajdował się w Krakowie a
sprzedaż zagraniczną swoich produktów prowadził za pomocą
Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Bumar.
Remonter drogowy ciężki RDC-70 produkcji Madro - Kraków na podwoziu samochodu Jelcz 315 Ilustracja: Madro - katalog historyczny
Zakłady
przedsiębiorstwa "Madro" produkowały szereg maszyn i urządzeń do budowy
i naprawy dróg kołowych (produkcja kruszyw, mas asfaltowych, układania
nawierzchni z asfaltu lanego, dróg kolejowych (podbijarki, suwnie
bramowe) oraz innych maszyn z tej branży (agregaty prądotwórcze,
szczotki samojezdne, pługi odśnieżne).
Brama na teren zakładu w 2015 roku - wszystkie inne budynki już dawno wyburzone.
W
1990 roku zakłady uzyskały samodzielność prawną. Krakowski oddział
został przekształcony w Przedsiębiorstwo Budowy Maszyn Drogowych MADRO
Kraków Sp. z o.o. Po prywatyzacji ostatecznie został wykupiony przez
Sobiesław Zasada S.A i obecnie działa pod nazwą Madro Kraków Sp. z
o.o.. W 2007 produkcja zostaje przeniesiona z Krakowa do Niepołomic do
nowego zakładu. Przy okazji przeprowadzono głęboką restrukturyzację
dostosowującą fabrykę do nowych wymagań rynkowych. Obecnie głównym
asortymentem są ekologiczne wytwórnie mieszanek mineralno-bitumicznych a
także zbiorniki, suszarki do kruszywa. Wszystkie obiekty dawnego
zakładu "Madro" przy ulicy Fabrycznej 5a zostały wyburzone już w 2008
roku a w 2016 rozpoczęto w jego miejscu budowę osiedla mieszkaniowego...
Krakowski Zakład Przemysłu Maszynowego Leśnictwa "Pelma"
Na
koniec jeszcze jedna niemal zapomniana fabryka Pelma. Powstała ona w
1958 i jej głównym asortymentem była produkcja maszyn i urządzeń dla
leśnictwa i przemysłu drzewnego, ale produkowano również drobne
narzędzia stolarskie i ślusarskie. W latach 70-tych powstała nowa
siedziba firmy przy ulicy Rybitwy 12. Fabryka posiadała też oddział
zamiejscowy w Zawichoście.
Imadło produkcji Zakładów Przemysłu Maszynowego Leśnictwa "Pelma"
W latach 90-tych firma została sprywatyzowana zmieniła również nazwę i profil produkcji. Przez
jakiś czas funkcjonowała jako "Polskie Zakłady Przemysłowo-Budowlane
"BABAG" Spółka Akcyjna". Niestety problemy z zadłużeniem w stosunku do
skarbu państwa spowodowały iż została postawiona w stan likwidacji.
Obiekty dawnej fabryki Pelma przy ulicy Rybitwy 12 są obecnie
wynajmowane rozmaitym firmom.
Położenie omówionych fabryk na tle mapy miasta: 1. Fabryka Narzędzi Wiertniczych "Georyt", Rydlówka 5 2. Krakowskie Zakłady Produkcji Części Zamiennych Maszyn Budowlanych "Zremb”, ul. Mogilska 71a 3. Krakowskie Zakłady Napraw Maszyn Budowlanych "Zremb", ul. Stoczniowców 3 4. Fabryka Maszyn Odlewniczych, ul. Cystersów 16 5. Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego "PZL", ul. Wrocławska 53 6. Zakłady Budowy i Naprawy Maszyn Drogowych "Madro", ul. Fabryczna 5a 7. Krakowskie Zakłady Przemysłu Maszynowego Leśnictwa "Pelma", ul. Rybitwy 12
* * *
Na koniec zapraszam na film prezentujący działanie kompleksu ścianowego (zmechanizowanych obudów oraz kombajnu węglowego). Elementy takich urządzeń były produkowane w krakowskiej fabryce "Georyt":