30 stycznia 2015

Wykaz zabytków techniki – cz I.

Wiele z dawnych obiektów inżynierskich czy przemysłowych ma dziś status zabytków techniki. Nad opracowaniem listy i inwentaryzacją takich zabytków pracowali m.in. pracownicy Ośrodka Badań Historii Techniki AGH (dziś Muzeum AGH).

Fabryka Peterseima - ul Żółkiewskiego 17 - początek XX w.

W "Zeszycie Naukowo Technicznym nr 26", wydanym w 1993 roku przez Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Komunikacji w Krakowie, znalazłem artykuł o Krakowskim Towarzystwie Ochrony Zabytków Techniki. W załączniku do artykułu opublikowano listę zabytków techniki.
  • Ile z tych zabytków i w jakim stanie przetrwało do dziś ?
  • Które z nich są wpisane do rejestru zabytków ?
  • Właśnie tym chciałbym się zająć na początek.
* * *

Wykaz zabytków techniki, przemysłu i sztuki inżynierskiej w Krakowie w przedziale na grupy i branże (stan na dzień 30.10.1993r. - wykaz nie obejmuje fortów i fortyfikacji).


     Kursywą oznaczono bieżący stan obiektów po weryfikacji - patrz dopisek na końcu listy.

KL - Komunikacja lotnicza
1. Czyżyny: pole wzlotów balonowych z lat 80-tych XIX w. Od 1912 stacja lotnicza. W latach 1920-1930 lotnisko komunikacyjne.
     Obiekty po zachodniej stronie dobrze zachowane - weryfikacja 
     Dawna hala lotniska cywilnego niszczeje - weryfikacja 

2. Pasternik: lotnisko z czasów I wojny światowej
     Obiekt na terenach jednostki wojskowej - niedostępny

KT - Komunikacja tramwajowa
1. Ul. Św. Wawrzyńca 12 i 13-17: zajezdnia tramwajowa - kompleks budynków d. zajezdni tramwaju konnego powstały w 1881 - 1885 r. (uruchomienie pierwszej linii tramwaju konnego), modernizowany na początku XX w. (1901 r. pierwsza zelektryfikowana linia tramwajowa)
     Obiekty dawnej zajezdni dobrze utrzymane, częściowo nadal użytkowane zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem - weryfikacja

KK - Komunikacja kolejowa
1. Bieżanów ul. Stacyjna: budynek stacji kolejowej z pocz. XX w.
     Budynek stacyjny sprzed 1859 roku - zachowany w pierwotnej formie, niestety niszczeje nieużytkowany - weryfikacja

2. Bonarka ul. Górlaska 8: budynek stacji kolejowej z ok. 1900 r.
     Budynek stacyjny zamieniony na mieszkalny, ale dobrze zachowany - weryfikacja

3. ul. Grzegórzecka: wiadukt kolejowy z XIX w.
     Wiadukt przechodzi obecnie modernizację, niestety przebudowa może zaburzyć pierwotny charakter budowli - weryfikacja

4. ul. Kamienna 6 - 12: dworzec towarowy z ok. 1910 r. - kompleks budynków administracyjnych i magazynowych
     Z zespołu magazynów większość została wyburzona, te które pozostały są w znośnym stanie - weryfikacja

5. ul. Kopernika: wiadukt kolejowy z XIX w.
     Wiadukt jeszcze istnieje niemniej jego los jest przypieczętowany. Podczas właśnie trwającej modernizacji (2019 rok) zostanie zastąpiony estakadą - weryfikacja

6. ul. Lubicz/pl. Kolejowy: zespół dworca kolejowego wzniesiony w latach 1847 - 1847 wg projektu inżyniera kolei górnośląskiej Piotra Rosenbauma, przebudowany w latach 80-tych XIX w. W 1934 r. likwidacja pierwotnej krytej hali peronowej oraz budowa peronu nr 4 z wiatami stalowymi wykonanymi przez Zakłady Zieleniewskiego.
     Układ torowo-peronowy został kompletnie przebudowany. Stary budynek dworca zachowany w dobrym stanie ale niestety zamknięty i nieużytkowany - weryfikacja

7. ul. Lubicz: wiadukt kolejowy wybudowany w latach 1897 - 1898 wg. projektu Teodora Talowskiego.
     Wiadukt dobrze zachowany, wyremontowany, nadal pełni pierwotną funkcję - weryfikacja

8. ul. Miodowa: Wiadukt kolejowy z 1855 r.
     Sam przepust zachowany dobrze, wyremontowany, niemniej podczas trwającej właśnie modernizacji zostanie zmodyfikowane jego otoczenie przez co straci on walory wizualne - weryfikacja

9. Mydlniki: budynek stacji kolejowej z 1910 - 1915 r.
     Budynek stacyjny zamieniony na mieszkalny, ale dobrze zachowany - weryfikacja

10. ul. Pawia 13: zespół dworca towarowego z ok. 1910 r.
     Wszystkie obiekty wraz z otoczeniem  bezpowrotnie zniszczono, na ich miejscu zbudowano kiczowaty obiekt - Galerię Krakowską - weryfikacja

11. ul. Prądnicka: wiadukt kolejowy z początku XX w.

     Obiekt nadal istnieje w pierwotnej formie (częściowo nieużytkowany - bocznice prowadzące do dworca towarowego). W ramach modernizacji ma zostać przebudowany - weryfikacja

MO - Mosty
1. ul. Krakowska: most na Wiśle wzniesiony w 1931 r. Po uprzednim rozburzeniu mostu podgórskiego. Zniszczony w 1945 r. przez wycofujące się wojska niemieckie.
     Most Piłsudskiego - odbudowany i na bieżąco remontowany - istnieje w tej samej formie - weryfikacja

2. ul. Na Mostkach: "czerwony most", związany z drogą forteczną, wybudowany w 1880 r.
     Most istnieje w tej samej formie, niestety leży na uboczu niezagospodarowany

3. ul. Puszkina - Piastowska: most na Rudawie z XIX-XX w.
     Most istnieje w niezmienionej formie w 2017 roku przeszedł kompleksowy remont - weryfikacja

4. ul. Waszyngtona-Malczewskiego: most związany z drogą forteczną, wybudowany ok. 1855 r.
     Most (a raczej wiadukt) istnieje w niezmienionej formie - weryfikacja

5. Wisła: most kolejowy z 1863-1864 r. Jako most pięcioprzęsłowy, zamieniony w 1884 na ułożone na starych filarach 2 kratownice.
     Most w tym miejscu istnieje ale jego blachownicowe (wymienione w latach 1992/93) przęsła nie mają żadnych walorów historycznych. Od 2019 roku trwa zamiana dawnego obiektu na nową konstrukcje. W jej ramach zostaną usunięte też oryginalne filary nurtowe. - weryfikacja

EL - Przemysł elektrotechniczny
1. ul. Łazarza 13: Fabryka Elementów Elektrycznych "Elektron" założona w 1921 r. przez
Jakuba Siódmaka i Adolfa Goldsteina. Produkcja baterii, sprzętu elektrycznego, kamieni do zapalniczek oraz części rowerowych. Obecnie Spółdzielnia Pracy "Mechanika".
     Zabudowania fabryki wyburzone w 2014 roku, na ich miejscu kamienica - weryfikacja

WŁ - Przemysł włókienniczy
1. Rynek Dębnicki 15: Dawna Fabryka Wyrobów Powroźniczych Wołkowiańskiego, założona po 1920 r.
    Zabudowania fabryki jeszcze istnieją, ale są w bardzo kiepskim stanie technicznym - zapewne zostaną wyburzone i zabudowane ponownie - weryfikacja 

WO - Wodociągi
1. ul. Baczyńskiego 30: wieża ciśnień z 1884 r.
     Wieża wodociągowa nadal istnieje i jest dobrze zachowana - weryfikacja

2. ul. Górników 29: wieża ciśnień z IV ćw. XIX w.
     Wieża po remoncie przeprowadzonym w 2003 roku prezentuje się bardzo okazale - weryfikacja

3. ul. Księcia Józefa 299: Wodociągi Miejskie im. Cesarza Franciszka Józefa I - zespół wzniesiony w latach 1899-1901, rozbudowany po 1945. Zakład wodociągów spełnia swoje funkcje do dnia dzisiejszego.
     Zakład wodociągowy nadal istnieje w tym samym miejscu i ciągle spełnia swą pierwotną funkcję - weryfikacja

4. ul. Senatorska 1: Budynek Administracyjny Wodociągów Miejskich, obecnie Dyrekcji Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, wzniesiony w latach 1911-1913.
     Budynek dyrekcji w bardzo dobrym stanie wciąż pełni swą funkcję - weryfikacja

5. ul. Tyniecka 48: Pompownia wody przemysłowej dla Krakowskich Zakładów Sodowych i Krakowskiego Zakładu Armatur założona w 1921 r.
     Budynek jest w stanie ruiny. Może zostać wyburzony w związku z planami budowy mostu pychowickiego - weryfikacja

6. ul. Wodociągowa 23: Podstacja Wodociągów Miejskich z 1900 r.
     Stary zbiornik nadal istnieje. Ponadto w jego sąsiedztwie zlokalizowano nowe podziemne zbiorniki wody - weryfikacja

MA - Przemysł Maszynowy
1. ul. Grzegórzecka 69: CK Uprzywilejowana Fabryka Machin i Narzędzi Rolniczych Ludwika Zieleniewskiego - fabryka rozwinęła się z zakładu rzemieślniczego Zieleniewskich, istniejącego od 1804 r. Od 1853 r. Mieściła się przy ul. św. Krzyża 16a, po 1886 przy ul. Krowoderskiej, a w 1906 r. została przeniesiona do budynków przy ul. Grzegórzeckiej.
     Dawny biurowiec istnieje, ale wszystkie hale fabryczne (z wyjątkiem niszczejącego bez zabezpieczenia fragmentu jednej z nich) została wyburzona. Na terenie dawnej fabryki zbudowano osiedle mieszkaniowe - weryfikacja

2. ul. Berka Joselewicza 28: garaże z zapleczem techniczno-paliwowym firmy "Auto-Garage-Stop", wzniesione w latach 1924-1926. Od 1933 r. Warsztat mechaniczno-samochodowy Franciszka Urby. Obecnie - Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego.
    W budynku od lat 90-tych funkcjonowała drukarnia. W 2013 roku budynek zaadoptowano na sklep Biedronka, dzięki czemu możliwe jest jego obejrzenie od wewnątrz - weryfikacja

3. ul. Krowoderska 31: d. hala odlewni Fabryki Maszyn i Urządzeń Rolniczych M. Peterseima, wzniesiona w latach 60-tych XIX w. Po pożarze pod koniec XIX w. i przeniesieniu fabryki na ul. Żółkiewskiego 17, halę zaadoptowano na prywatną introligatornię, a następnie na Teatr Ludowy.
    W budynku prowadzona rozmaita działalność handlowo-usługowaweryfikacja

4. ul. Krótka 1/ul. Krzywa 8: Warsztaty Naprawy Maszyn Rolniczych Clayton i Schultleworth, 
wzniesione ok 1914 r.
    Na posesji zbudowano luksusowy apartamentowiec - weryfikacja

5. ul. Św. Krzyża 16a: dawna Fabryka Zieleniewskiego, od 1853 r. W 1886 r. pożar budynku i przeniesienie fabryki do nowych budynków przy ul. Krowoderskiej. Budynek przebudowany po pożarze w 1886 r.
     Budynek dawnej kuźni istnieje ale nie prezentuje się najlepiej. Od kilkunastu lat trwa jego remont. Niedbale prowadzone prace doprowadziły w 2008 roku do zawalenia się ściany frontowej. Budynek odbudowano ale końca prac nie widać... - weryfikacja

6. Pl. Na Groblach 21: Krakowska Spółka Wyrobu Maszyn "Labor" - zespół powstał ok. 1860 r. Pierwotnie mieścił zajazd wraz ze stajniami i kuźnią w części oficynowej. W 1918 r. budynki przejęła spółka "Labor" i w 1920 r. wybudowała w oficynie halę fabryczną. W latach 30-tych XX w. mieściła się tu Fabryka Kartonaży Jana Nowaka i Spółki.
    W 2010 roku na posesji zbudowano biurowiec-apartamentowiec - weryfikacja  

7. ul. Żółkiewskiego 19: Fabryka Maszyn i Urządzeń Rolniczych M.Peterseima, założona na Stradomiu w 1862 r. Na początku XX w. Przeniesiona do nowowybudowanych budynków przy ul. Żółkiewskiego. W 1918 r. fabrykę przejęła Fabryka Maszyn Rolniczych "Odlew". Obecnie mieści się tu fabryka "Erdal".
    Obiekt przechodzi remont, adaptację do nowych funkcji. Wyremontowana część budynków prezentuje się dobrze, nie wiadomo jak będzie się prezentować pozostała część...  - weryfikacja


* * *

To tylko fragment tej, ponad 20-letniej, listy - pozostałe części będę sukcesywnie publikował. Postaram się też zweryfikować wymienione w niej obiekty.

[Dopisek 2017-11-28] Inwentaryzacja spisu zabytków

Od dwóch lat przeprowadzam "inwentaryzację" wg. tej listy. Postanowiłem aktualizować ten spis, podając wyniki mojej "weryfikacji". Przyjąłem 4-stopniową skalę oceny (oczywiście subiektywną):
  • Kolor zielony - obiekt dobrze zachowany, pełni pierwotną lub inną funkcję nie prowadzącą jednak do jego degradacji,
  • Kolor niebieski - obiekt istnieje, możliwa jest jego rewaloryzacja, jednak obecnie niszczeje lub jest eksploatowany w degradujący go sposób,
  • Kolor purpurowy - obiekt zachowany tylko częściowo lub został przebudowany zaburzając pierwotną jego formę,
  • Kolor czerwony - obiekt już nie istnieje.


Zobacz też:

4 komentarze:

  1. Drobne uściślenie - "Auto Garage Stop" w istocie mieściło się na Berka Joselewicza, ale po wojnie mieściła się w tym budynku drukarnia, aż do XXI wieku, a obecnie jest tam sklep "Biedronka". Wojewódzka Kolumna Transportu Sanitarnego mieści się w innym przedwojennym auto-garage (jeśli się nie mylę, nazywał się "Start") przy ulicy Kościuszki 49. Trzeci podobny obiekt znajduje się przy ulicy Kotlarskiej 34.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Dziękuję za komentarz !
      Prezentowany spis zabytków pochodzi z 1993 roku i zawiera wiele nieścisłości.
      Jeśli wymieniamy obiekty to można też wspomnieć o znajdującej się nieopodal Spółdzielni Pracy Komunikacyjno-Warsztatowej (z wjazdem od ul. Wrzesińskiej 13). Zaś obiekt na ulicy Kotlarskiej jest wyjątkowy bo pierwszy piętrowy garaż w Krakowie !
      Przyjdzie czas na weryfikację i tych obiektów...

      Usuń
    2. To ja dziękuję za tak świetne publikacje! Wczoraj przez pół nocy czytałem o rozowju układu kolejowego Krakowa. :)
      O SPKW na Wrzesińskiej nie wiedziałem, muszę się tam wybrać i zobaczyć co zostało (jest tam zdaje się Stacja Kontroli Pojazdów obecnie). Co do stanu garażu przy Berka-Joselewicza, to jest aktualnie po remoncie i wygląda dobrze. Wprawdzie "Biedronka" nie do końca koresponduje z oryginalną funkcją, ale za to można wejść do środka i obejrzeć wnętrze. Obiekt przy Kotlarskiej z zewnątrz wygląda na w miarę zadbany (choć reklamy licznych firm mieszczących się w nim nie dodają mu urody). Obiektu przy Kościuszki niestety nie oglądałem z bliska, ale na pewno jest wciąż w użyciu jako baza transportu sanitarnego. W książce "Nieznany portret Krakowa" czytałem kiedyś, że oryginalna brama wjazdowa na teren garaży padła ofiarą zakupu czeskich sanitarek marki Avia, które nie były w stanie się zmieścić w bramie.

      Usuń
    3. Na pewno był tam garaż WKTS wraz z warsztatem. Z warsztatu korzystałem jeszcze pod koniec lat 80-tych.

      Usuń